Bier in de VOC-tijd
Tussen 1602 en 1795 heeft de Vereenigde Oostindische Compagnie in totaal bijna 1800 schepen ingezet die 4722 uitgaande en 3359 terugkomende reizen naar en van Azië maakten. Goed houdbaar bier was heel belangrijk aan boord van een schip en met de lange zeereizen van deze tijd deed men hiermee veel ervaring op. Brouwerij De Witte Haan uit Amsterdam was een belangrijke leverancier. Deze brouwerij werd in 1610 gesticht door de uit Haarlem afkomstige brouwerszoon Pieter Dirksz. Hasselaer (1).

Brouwen op grote schaal
Hasselaer was als brouwerszoon zeer goed bekend met het brouwen en alles wat er mee te maken had. Bovendien was dit al zijn derde brouwerij en hij stopte waarschijnlijk al zijn ervaring in het opbouwen van deze. In de 20e eeuw zouden bijvoorbeeld de grote waterreservoirs waar de brouwerij op gebouwd is tevoorschijn komen. Hasselaer was al wat ouder en liet het brouwen op zeker moment over aan zijn schoonzoon Pieter Hulst. Koning Christian IV van Denemarken liet in 1616 met hulp en advies van een Amsterdamse brouwmeester, mogelijk één van deze mannen, een brouwerij bouwen in Kopenhagen voor het hof, de vloot en voor buitenlandse handelskantoren (2). Nederland was toonaangevend op allerlei gebied in die tijd en blijkbaar ook op het gebied van bier brouwen op grotere schaal.

Familiebedrijf
Brouwerij De Witte Haan is in de jaren 40 tot en met 60 van de 17e eeuw eigendom van Pieter Hulst (3). Joachim Rendorp, geboren in oktober 1609, huwt in 1646 diens dochter en neemt later de brouwerij over. Beiden staan zij afgebeeld op het schilderij uit 1639 hieronder dat nu rechts naast de Nachtwacht hangt. Rendorps zoon werd naar zijn vader vernoemd en deze Joachim Rendorp (1671-1730) werd, naast eigenaar van de brouwerij, commissaris van de hop, kapitein van de poorters van Amsterdam en vrijheer van Marquette. Hasselaer kwam van een brouwers-familie uit Haarlem en de familie Rendorp was van ouds betrokken bij de Oostzee handel of 'moeder negotie' (4). Dit waren zeer invloedrijke en initiatiefrijke mensen, van de gezapigheid en corruptie van de latere regenten is hier nog geen spoor.

Berichtgeving aan de heeren 17 op 28 december 1636

Houdbaarheid
Het brouwen van bier met hop gebeurde in Holland in ieder geval al begin 14e eeuw en was dus al eeuwen en vele generaties bezig. Het bier moest nu aan hogere eisen voldoen en ook aan de andere kant van de wereld aangekomen nog goed drinkbaar en verhandelbaar zijn. Interne berichtgeving aan de 'heren zeventien' van de VOC meld in 1636: 't Amsterdams bier is versch ende goet overgecomen' (5) en werd aldaar verkocht.

Voorlopers
Onduidelijk is vooralsnog wat voor soorten bier precies werden gebrouwen bij brouwerij de Haan. In 1675 komen we voor het eerst in de administratie 'Haantjes bier' tegen (6), naast de Mom, Serbster en Luyks bier. Deze bieren werden verkocht in Oost-Indië en waren zodoende verre voorlopers van India Pale Ale en zelfs Porter die toen nog niet bestonden. Het Luyks bier had zich in deze tijd ontwikkeld tot een unieke stijl en werd gebrouwen met voornamelijk gemoute spelt. Bij de 'bronnen' op deze website is een speciale afdeling met deze biersoort die op allerlei plaatsen kon worden gemaakt.

Bierstijlen
Sommige soorten konden worden aangekocht en verscheept, maar heel goed ook geheel of gedeeltelijk in Amsterdam worden gebrouwen. Dit fenomeen had te maken met bierbenamingen die langzamerhand tot een stijl konden evolueren, iets wat zich door de eeuwen heen bleef voordoen. Wie welk bier te drinken kreeg had alles te maken met rangen en standen. En er was 'Bier Equipagie' en 'Bier tot Coopmanschap'; voor gebruik tijdens de reis en voor de export (7).

Naast IPA in Indië
Veel later, mid 19e eeuw (8), was brouwerij De Haan nog steeds een grote exporterende brouwerij in handen van de gebroeders Rendorp met ruim honderd man personeel en blijft nog lange tijd bestaan. Hun bier werd toen al eeuwenlang ook wel 'Haantjes' bier genoemd en werd nu naast India Pale Ale en Guinness in Indonesië verkocht. De advertenties voor het bier (9) staan naast die van een stoomboot, maar ook nog steeds een zeilschip 'met eene melkgevende Hollandsche koe' aan boord; passage naar Nederland.

Freek Ruis


Bartholomeus van der Helst 1639 (fragment) Collectie Rijksmuseum
Schuttersstuk bij de bierbrouwerij de Haan op de hoek van de Lastage (hoek Geldersekade en Boomsloot) te Amsterdam.
Jochem Rendorp (9) staat hier met zijn hand in de zij, op het biervat staat een witte haan afgebeeld. Geheel rechts Pieter Hulst.


Bartholomeus van der Helst 1639 (detail) Collectie Rijksmuseum
Schuttersstuk bij de bierbrouwerij de Haan; mooi glas blond bier mét schuimkraag.

(1a)
Pieter Dircksz. Hasselaar
Was actief in het verzet tegen de Spanjaarden en werd gevangengenomen. Later zou hij betrokken zijn bij het zoeken naar de doorvaart naar India en betaalde zelfs de landkaarten voor Willem Barentsz. Hij was onder andere één van de oprichters van de Compagnie van Verre, een van de voorcompagnieën vóór de VOC. In 1602 was hij één van de participanten van de VOC.

Gevangenneming van Pieter Dirksz. Hasselaer, 1809 - 1813 Collectie Rijksmuseum
Interieur met de gevangenneming van Pieter Dirksz. Hasselaer door Spaanse soldaten in het huis van zijn moeder, augustus 1573. Links Kenau Simonsdochter Hasselaer. Het ogenblik waarop Pieter Dirksz. Hasselaer zich bekend maakte, toen de Spanjaarden zijn jongere broer Claes Dirksz. in zijn plaats wilden arresteren.

(1b)
De Vroedschap van Amsterdam, 1578-1795
Johan E. Elias
Amsterdam
N. Israel,
1963

p.205
Pieter Dirckszoon Hasselaer





(2)
Beer in the Middle Ages and the Renaissance, R.W. Unger
2007

p.105
25 jaar later werkten er 35 mensen in deze brouwerij,
productie 3.200.000 liter per jaar.

(3)
Bronnen tot de geschiedenis van het bedrijfsleven en het gildewezen van Amsterdam 1510-1672
Eerste deel
Nijhoff,
1929

p.715
1663
Pieter Hulft, brouwer in de Witte Haan. Hulft is gewoon per schuit bier te vervoeren naar de werven der Admiraliteit en der Oost-Indische Compagnie.

(4a)
De Vroedschap van Amsterdam, 1578-1795
Johan E. Elias
Amsterdam
N. Israel,
1963

p.209
de familie Hasselaer

(4b)
De Vroedschap van Amsterdam, 1578-1795
Jphan E. Elias
Amsterdam
N. Israel,
1963

p.454 - 457
de familie Rendorp

p.778 - 780
de familie Rendorp

(5)
Rijks geschiedkundige publicatiën
Uitgegeven met opdracht van de minister van onderwijs en wetenschappen
onder toezicht van de rijkscommissie voor vaderlandse geschiedenis
Grote serie 150
's Gravenhage
Martinus Nijhoff
1975

Generale missiven van gouverneurs-generaal en raden aan heren XVII der Verenigde Oostindische Compagnie

(De generale missiven zijn de jaarlijkse brieven waarin Gouverneur-Generaal en Raden van de Verenigde Oost-Indische Compagnie aan de Heren Zeventien een algemeen verslag gaven van het bedrijf in Azië en Zuid-Afrika. Tevens vatten zij de berichten samen die ze uit de vestigingen ontvangen hadden. Zo geven de brieven doorlopende informatie over de VOC-vestigingsgebieden in West-, Zuid-, Zuidoost- en Oost-Azië, en in Zuid-Afrika. Hieronder een selectie m.b.t. bier)

1 december 1632
Wij hebben sonderlinge sorge gedragen om ons bier ende water geduyrende d'uytreyse te doen strecken om bij gebreck van dranck niet genootsaekt te wesen ververschplaats aen te soecken

28 december 1636
't Amsterdams bier is versch ende goet overgecomen, dat met 't schip Middelburch suer ende bedorven; dat van Zeelandia is redelijck.

28 december 1636
Tsedert den oorloge met Bantam is de sirijteelt seer gevoordert ende alsoo de inlandse natie den sirij ende pinangh immers soo weynich derven connen, als den Nederlander 't bier, wijn ende booter, soo sijn de sirijplanters welvaerende

31 januari 1675
verzoek om toezending van wijn en bier voor de verkoop

28 februari 1687
Geëist 1000 vat mom, 150 haantjesbier, 100 Rotterdams, 100 Delfts, 150 Zeeuws, 400 Serbster en 100 Luyks bier

26 maart 1691
wijn en bier brachten ƒ. 139417 op tegen een inkoop-prijs van ƒ. 69094, terwijl de kwaliteit vrij slecht was en teveel tegelijk moest verkocht worden wegens de kans op verzuren; de achteruitgang in kwaliteit wordt toegeschreven aan het slechte stuwen

14 maart 1693
meer van het Rotterdamse wit bier aangevraagd

26 maart 1720
de hoofden van Menado zijn vazallen van den Koning van Ternate en Menando is de rijstschuur van Ternate, waar men ten onrechte de inkoopsprijs van was van 15 rsd. het pikol met 1.5 rsd. verhoogde, terwijl men er Hollands bier te goedkoop verkocht

15 januarie 1721
op bier werd er 207% gewonnen

30 november 1725
bij de verkoop van bier te Makassar werd 160% gewonnen

30 november 1727
op verkocht bier werd er 237.5% gewonnen

31 januari 1730
Op 60 vaten bier is 165% winst behaald

31 maart 1735
Winst op twee partijen bier 207 en 226%, wijn 110%

6 april 1736
Op truweel-bier 158%, op sterrebier 184, op lamsbier 73.5% en op het halvemaansbier 148.5% winst behaald

11 januari 1743
Winst op 238 vaten bier, gemiddeld 112%

25 april 1757
Er is tekort aan bier voor de oosterse plaatsen en zelfs voor de hospitalen

31 december 1760
Ook is de verkoop van het restant aker-bier en olijfolie met een winst van ƒ 18,18,8 d.w.z. 40.5%, goedgekeurd

(6a)
Dagh-register gehouden int casteel Batavia
vant passerende daer ter plaetse als over geheel Nederlandts-India
Netherlands. Departement voor Uniezaken en Overzeese Rijksdelen
1675

p.228
2 vaten haantjes bier

p.301
40 leggers Spaanse wyn, 8 pypen brandewyn;
100 vaten haantjes bier, 100 vaten vleesch;
50 vaten boter, 50 halfamen olyven oly;

(6b)
Dagh-register gehouden int casteel Batavia vant passerende
1677

2 leggers France wyn en 2 leggers seck wyn;
5 vaten mom, 5 vaeten haantjes bier



(6c)
Bookkeeper-General Batavia/Boekhouder-Generaal Batavia
1700-1701

Batavia
Schip Kattendijk
150 vat Haantjes bier





(6d)
Oud en nieuw Oost-Indiën
vervattende een naaukeurige en uitvoerige verhandelinge van Nederlands mogentheyd in die gewesten
(Google eBoek)
François Valentijn
by Joannes van Braam,
1724

p.263
Mom
Bengaanlse Tarw
Roosewater
Luyks Bier
Serbster dito
Haantjes dito
1704 tot 1705 tot 1706.





(6e)
Bookkeeper-General Batavia/Boekhouder-Generaal Batavia
1766-1767





(7)
Staat der generale Nederlandsche Oost-Indische Compagnie
dato 14 July 1791, Volume 2 (Google eBoek)
Nederlandsche Oost-Indische Compagnie
J. Allart,
1792

p.147
Alle binnen en buitenlandse, en Jopen Bier, om te dienen tot voldoening van den Eisch voor Indiën.
p.172
Bier tot Koopmanschap 14114 00
Bier tot Equipagie 51078 00

 

 

(8a)
Amsterdamsche almanak voor koophandel en zeevaart
Volume 1 (Google eBoek)
Collegie Zeemanshoop
H. Blikman,
1830

p.109
SCHEEPS-BIERBROUWERIJEN
De Haan, P. en S. Rendorp





(8b)

Nieuwe Rotterdamsche courant
20-05-1851
Nummer: 134
Uitgever: H. Nijgh
Rotterdam
1851

Haantjes-Bier op flesschen tot onze notering grif te plaatsen,
en bij voorkeur boven alle andere biersoorten gewild.

(9a)
Samarangsch advertentie-blad
28-09-1855
Nummer: 39
Uitgever: de Groot
Samarang
1855

Allsopp's India Pale Ale op fust
Haantjes Bier van Rendorp op fust en in flesschen.







(9b)
Bataviaasch handelsblad
16-10-1875
Jaargang, nummer: 18, 244
Uitgever: W. Bruining
Batavia
1875

GUINNESS' STOUT.
ALLSOPP'S PALE ALE.
HAANTJES BIER van Rendorp.
CHAMPAGNE merk Moët & Chandon.

(9c)
Nieuwe Surinaamsche courant
Datum, editie: 12-04-1894
Jaargang, nummer: 2, 186
Uitgever: T. Libertador Ellis
Paramaribo
1894

HAANTJES BIER
Export Bier
die sinds onheugelijke jaren met succes in West-Indie ingevoerd zijn
P & S RENDORP





(10)
Aemstel's oudheid of gedenkwaardigheden van Amsterdam
Volume 1 (Google eBoek)
Pieter Scheltema
1855

p.168
Brouwerij de Haan, Rendorp

Bartholomeus van der Helst 1639 Collectie Rijksmuseum
Het vendel van kapitein Roelof Bicker en luitenant Jan Michielsz Blaeuw bij de bierbrouwerij de Haan op de hoek van de Lastage (hoek Geldersekade en Boomsloot) te Amsterdam, 1639. Geportretteerd zijn (van rechts naar links): Pieter Hulft (vaandrig), Dirck de Lange (sergeant), Jochem Rendorp (sergeant), Hendrick Gerritsz Velthoen, Jan Jorisz Eenhoorn, Coenraet Rogiersz Ramsden, Johannes Rombouts, Willem Jansz Steenwijck, Jan Hulft, Claes Rotterdam, Clemens van Sorgen, Jan Martensz Troost, Hendrick Jansz Dommer, Paulus van Walbeeck, Jan Cornelisz Moyaert, Hendrik Jorisz Fuyck, Abraham Pietersz Kroock, Cornelis Wilkens, Adriaen Jorisz Eenhoorn, Isaac van de Venne, Jan Cornelisz Pronk, Gerrit Jacobsz Indischerave, Dirck Joosten Rijskamp, Renier Redinckhoven, Wynant Arentsz Oppyn en Cornelis Wilkens Jr. Uiterst links heeft de schilder zichzelf afgebeeld.

Bronnen tot de geschiedenis van het bedrijfsleven en het gildewezen van Amsterdam 1510-1672
Eerste deel
Nijhoff,
1929

p.358 - 359
De eed van de brouwers van Amsterdam, 1620

Meer over brouwerij de Witte Haan en Amsterdams bier.