Mythe: 'Gruyt en Kuyt bier zijn dezelfde biersoorten'

Waarschijnlijk komt dit misverstand voort uit de fonetisch verwante woorden en het feit dat de spelling vroeger niet vast lag. Ook vinden we gruyt, gruute, koyt, kuite, keute, kuyt enzovoorts. Toch zijn het twee heel verschillende biersoorten. Het gruitbier is het oude bier zonder hop, waarbij de houdbaarheid iets werd vergroot door meer alcohol middels een speciale brouwtechniek. Hopbier kon zowel lichter als houdbaarder zijn door de speciale eigenschappen van de hop. Het kuitbier of koyt was een innovatief en relatief nieuw bier met hop dat na het hoppenbier opkwam.

Hoppenbier zonder hop
Mogelijk door een graansamenstelling van kuit verkeerd te interpreteren als 'recept' duurde het misverstand tot voor kort voort. In een brouwerskeur uit Haarlem van het jaar 1501 is bij het kuit geen sprake van gebruik van hop. Bij het hoppenbier verderop in hetzelfde document is echter ook geen sprake van hop; dit viel eenvoudig buiten het bestek van de regelgeving.

Gruytrecht werd belasting op hop
Wat kan hebben bijgedragen aan de verwarring is het feit dat ook vandaag de dag niet zo eenvoudig kan worden aangegeven hoeveel hop moet worden toegepast. Dit is immers afhankelijk van de kwaliteit van de oogst en het alfazuur-gehalte. Tot slot zal hebben meegespeeld dat er een hop accijns (1) bestond en om die reden de toepassing met enige discretie werd omringd. De accijns heette nog steeds 'gruitgeld' maar was feitelijk een belasting op hop geworden.
* Lees hieronder verder

Zutphen Kuit & Hanzestad
In de verhandeling over opkomst en ondergang van de Zutphense brouwnijverheid en export (2) van Jeroen Benders lezen we over kuitenbrouwer Hendrik Stuerman. Hij kreeg in 1434 een klacht van de pachters van de bier accijns en verweerde zich met de woorden: 'want keute ander regiment heft van tonnen dan hoppenbier heft'. De belastinggaarders hebben het vervolgens over 'sint dat die keute ierst op kwam' - toen nog maar betrekkelijk kort geleden!

Exclusief bier
In het Jaarboek voor middeleeuwse geschiedenis 13 van 2010 lezen we in de bijdrage van Leen Alberts op pagina 137: 'boden ... zowel het hoppenbier als het kuitbier aan, waarbij het hoppenbier als het exclusieve type gold. In Gouda lijken ze zich volledig op het jongere kuitbier te hebben toegelegd (3). Het had toen natuurlijk geen zin weer met Gruitbier aan te komen; die tijd was voorbij.

Innovatie in bier
Het is onbekend hoe oud het misverstand precies is maar Wina Born schreef het in de jaren zestig al op in haar boek over bier (4); 'Het ouderwetse gruytbier noemde men in de Nederlanden kortweg 'kuyt' en de brouwers die dit bier maakten: kuytenbrouwers'. De 'Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent' vermeld in 1980 nog dat de meningen erover verschillen (5). Richard Unger plaatste het Kuit in een proces van innovatie waarin het volkomen logisch was dat bier met hop werd gebrouwen (1).

Freek Ruis

(1)
Beer in the Middle Ages and the Renaissance
Richard W. Unger
University of Pennsylvania Press,
2007

p.52
The industry changed dramatically in the closing years of the thirteenth and in the course of the fourteenth century with the introduction of a new kind of drink, a beer made not with gruit but with hops. The use of hops would start the second phase in the long-term development of northern European brewing, marking the transition from the period of preparation to that of product innovation.
p.64
Hopped Beer, Hanse Towns
the tax was called gruitgeld but their beer had hops and not gruit.
Ale made with gruit was a drink for the poor and the sick.

(2)
Stedelijk verleden in veelvoud
Opstellen over de laatmiddeleeuwse stadsgeschiedenis in de Nederlanden
Hanno Brand, Jeroen Benders en Renée Nip
2011

p.50

(3)
Jaarboek voor middeleeuwse geschiedenis 13
'Bier drinken met maten. Dronkenschap en het alcoholgehalte van Stichtse en Hollandse bieren in de late Middeleeuwen',
Leen Alberts
2010

p.113-166

(4)
Merckwaerdighe bierologie
Wina Born
1966

(5)
Handelingen der Maatschappij voor Geschiedenis en Oudheidkunde te Gent
Volumes 34-36
Société d'histoire et d'archéologie de Gand
1980

p.86
Over de aard en de samenstelling van dit kuitbier bestaat tot nu toe grote onduidelijkheid. Sommige auteurs stellen nl. dat kuitbier gebrouwen wordt zonder hop terwijl anderen het aanzien voor een sterk gehopt bier.




Duizend jaar Gouda: een stadsgeschiedenis
P. H. A. M. Abels
Uitgeverij Verloren
2002

p.95
Het zogenaamde kuitbier dat begin vijftiende eeuw in Holland opkwam, werd met hop gebrouwen...





Groot algemeen historisch, geographisch, genealogisch, en oordeelkundig woordenboek, behelzende zo het voornaamste, dat vervat is in de woorden-boeken van Morery, Bayle, Buddeus, enz...
(Google eBoek)
Brunel,
1729

p.169
1455 Goudsche Kuyt

Hertog Philips van Burgundië vergunde in 't jaar 1455 ten voordele der Goudsche brouwers, dat de hop-accyns op een broudsel...





Korte chronycke van vele gedenckweerdige geschiedenissen:
soo in de principaele steden van het hertoghdom van Brabant als in de stadt en provincie van Mechelen
Volume 1 (Google eBoek)
no pagenumbers
brouwersordonnantie 1460
J. Jacobs
1747

de Hop Accysen...van der Coyten

Geschiedenis der heeren en Beschrijving der stad van der Goude.
Meest uit oorspronkelijke stukken bij een verzameld door
Cornelis J. de Lange van Wijngaerden
Tweede deel (Google eBoek)
Van Cleef,
1817

p.377
en geen ander kruid als hop





Bronnen voor de Geschiedenis van der Abdij Rijnsburg
Maria Hüffer
Eerste deel, tweede stuk
1951

1422 - 1423 p.800 - 801
Ghebrouwen dicke bier 27 brouten (brouwsels). —Ghebrouwen dunne bier
12 brouten. —Tot elken brout is ghegaen 4 zack terwen, 15 achten-
deel gherst, 24 achtendeel hauer ende 5 achtendeel hoppe.