Landen, taal en biersoorten

Veel misverstanden over de nationaliteit van een bepaalde bier-naam, soort of stijl komen voort uit het met een moderne bril naar het verleden kijken. De landen Nederland, België en Duitsland bestaan in het licht van de biergeschiedenis nog maar heel kort en ook de talen en grenzen veranderen in de loop van de tijd.


Central Europe, 919-1125

Belangrijke bron van informatie over het bier in vroeger tijd zijn de verschillende publicaties van Richard Unger. Hieronder een vertaald fragment uit één van zijn boeken:
'Archeologische vondsten van hop'
'Het aantal neemt een sprong in de late middeleeuwen en neemt dan nog toe in de jaren na 1000. Het aantal vondsten in de late middeleeuwen in de Nederlanden, Noord-Duitsland en Tjechië suggereren dat dit plaatsen waren waar brouwen met hop meer voorkwam.'
(vertaling: Beer in the Middle Ages and the Renaissance, R.W.Unger, p.55)

Unger heeft het in bovenstaand citaat over 'the Netherlands' en 'northern Germany'; landen die nog lang niet bestonden rond het jaar 1000. Deze benamingen moeten in het perspectief van de betreffende tijd worden gezien. Het gehopte bier was langer houdbaar en werd nu ook handelswaar:

'Het verhaal van het brouwen in de Hanzetijd begint met berichten over de bierexport. Vóórloper was de stad Bremen, dat in de overgeleverde kronieken al in het eerste kwart van de 13e eeuw een levendige ruilhandel van bier tegen vee had met Friese boerenkooplui. Op zijn laatst mid 13e eeuw brachten de Bremer handelaren hun product ook naar Vlaanderen.'
(vertaling: Die Hanse und ihr Bier, Christine von Blanckenburg, p.223-224)


Central Europe, 1477

Een ander belangrijk boek over bier is dat van de eminente geleerde van Uytven, een kort citaat:
'Hollandse biersteden'
'Het 'Hamburgs' bier dat de steden Haarlem en Gouda met instemming van hun graaf brouwden, moet in elk geval niet voor het echte hebben ondergedaan, aangezien de Vlaamse steden in 1392 vermoeden dat de Noord-Duitsers het klaarspeelden Hollands bier als hun eigen product te slijten. Volgens de Duitsers ging het echter om fraude vanwege Hollandse handelaars die gewoon Hollands bier in Duitse tonnen verkochten. Dat was een koud kunstje voor hen, omdat de aanvoer van Duits bier in Vlaanderen grotendeels via Amsterdam en Stavoren liep.'
(Geschiedenis van de dorst, Raymond van Uytven, 2007, p.79)

Ook van Uytven heeft het in bovenstaand citaat over 'Duits bier' terwijl op die tijd en plaats geen Duitse natie bestond. Eind vijftiende eeuw krijgt het Heilige Roomse Rijk de achtervoeging 'Teutscher Nation', maar ook dan blijft de naam problematisch, mede omdat ook delen van Italië hier toe behoren. De inwoners van het Heilige Roomse Rijk zullen geen onderling nationaal gevoel hebben gekend, maar waren allereerst inwoner van hun dorp, 'poorter' van hun stad en wellicht onderdaan van hun hertog- of vorstendom.


Accijnsregelement uit het 15e eeuwse Zutphen

In de late middeleeuwen waren het Hanze gebied en Holland dus onderdeel van het Heilige Roomse Rijk (1) en een grens zoals wij die nu kennen was er niet. Hanze handelaren schreven elkaar brieven in een soort Nederduits en uit die tijd komen de namen van typische biersteden als Hoemborch en Brunswijk. Het Hamburgse bier, de Braunschweiger Mumme, maar ook de Kuit bieren komen uit die oude tijden.

Voor een Amsterdamse koopman of schipper in de 16e eeuw lag Hamburg niet in Duitsland, maar het was gewoon een naburige haven en een grens kwam men niet tegen. In het Tresoir vande maten van de auteur Nicolaus Petri, ghedruckt t'Amsteredam 1590 (2) staan de diverse maten bijvoorbeeld opgesomd naar land of gebied. Emden, Hamburg en Lübeck vallen daarbij niet onder 'Duytslandt' dat begint met 't Landt van Cleven en bijvoorbeeld Colonia, Straesburch en Weenen in Austrice, dat veel later in de opsomming volgt. Historicus Marcus van Vaernewiick maakt begin 17e eeuw een mooie opsomming van wat volgens hem tot de Nederlanden behoort inclusief Gullijck, Cleve en Westphalen (3).


Het nederduits (geel), middelduits (blauw) en hoogduitse (groen) taalgebied

Maar ook in later tijd blijft wat nu precies uit welk land komt onzeker. Peter Kolbe schrijft in 1727 in Naauwkeurige beschryving van de Kaap de Goede Hoop (6): 'De Hollanders, die zeer veel Brunswykse, Zerbster en andere sterke Hollandsche, Lubeksche, Breemsche enz., bieren na Oost-Indie voeren,..'.
Natie-staten zijn heel langzaam aan het ontstaan en terugkijkend verwonderen wij ons erover dat dit ooit een onduidelijk begrip was (7).

In de tekst van Andrew Yarranton hieronder, loopt de de defensie van 'the Dutch' helemaal tot aan de monding van de Elbe en begint 'the German shore' bij Texel. Wat voor ons nu misschien verwarrend is, was toen erg simpel; het was één land met grofweg één taal en met verschillende landstreken.


Englands improvement by sea and land to out-do the Dutch without fighting, 1677

Hieronder een stukje tekst in het Nedersaksisch:
Ossenbrügge is een vun de veer gröttste Städer in Neddersassen un liggt an de Grenz noh Noordrhien-Westfalen. Bronswiek (ok Brunswiek oder Brönswiek) is mit üm un bi 240.000 Inwahners de twaitgröttste Stadt in Neddersassen.



Kaart der Vereenigde Gewesten, 1791
Nederlandse namen in wat nu Duitsland is, met bijvoorbeeld Benthem in plaats van Bentheim.

Hieronder (4) is een mooi document opgenomen over de piraat (en bierliefhebber) Stortebeker in de oude taal en andere oude publicaties in verband met het begrip nationaliteit of natie. Het oude Ossenbrugge veranderd in het hoogduitse Osnabrück en het erg Nederlands aandoende Brunswijk werd Braunschweig; niet alleen het bier veranderde in de loop van de tijd, ook de talen, grenzen en het begrip nationaliteit zelf.

Freek Ruis

(1)  Het Heilige Roomse Rijk circa 1550 (in wit de huidige grenzen)




Neuw Kreuterbuch
Jacobus Theodorus Tabernaemontanus
Basseus,
1588

p.784
Bier.
Cerevisia.
Es ist das Bier ein nüttslicher Tranck, welcher den Mittnächtigen Landen da kein Wein wächst inn grosser meng gesotten und bereijtet wirdt, welcher heutigs Tags in Teutschlandt, nit allein in den Niderlanden, Frieslandt, Westphalen, Hessen, Düringen, Sachsen, Beijern, Pomern, In de Marck und andern dergleichen Nationen darinnen kein Wein wächst, sondern auch am Rheinstrom, Elsass und andern Orten, da die köstlichsten und edelsten Wein wachsen, als ein gesunder und nütslicher Tranck in gemeinen gebrauch ist

[Bier is een nuttige drank, die in de Scandinavische Landen waar geen wijn groeit in grote hoeveelheden wordt gebrouwen en bereid, welke vandaag de Dag in Duitsland, niet alleen in de Nederlanden, Friesland, Westfalen, Hessen, Thüringen, Saksen, Beijeren, Pommeren, in de Mark en andere soortgelijke Naties waar geen Wijn groeit, maar ook in het stroomgebied van de Rijn, de Elsas en andere gebieden, waar de kostbaarste en meest edele Wijnen groeien, als een gezonde en nuttige Drank in algemeen gebruik is
f ]

(2)
Tresoir vande maten, van gewichten, van coorn, lande, vande elle ende natte mate, oock vanden gelde ende wissel, ende ander practijcquen ende vergaderinchen, seer profytich ende ghenoechlijck
Nicolaus Petri
ghedruct by my Herman Jansz. Muller,
1590

p.92
Dansick, Embden, Hamburg, Lubeck

p.107
Duytslandt.







(3)
De Historie van Belgis
diemen anders noemen mach:
den Spieghel der Nederlandschen oudtheyt.
Waer inne men sien mach als in eenen claeren spieghel
veel wonderlijcke gheschiedenissen
die van alle oude tijden
over al die wearelt gheschiet zijn
maer byzonder in die Nederlanden
als zijn
Vlaenderen
Brabandt
Hollandt
Zeelandt
Vrieslandt
Gheldre
Gullijck
Cleve
Westphalen
Henegouwe
Artoys ende dierghelijcke
oock van Enghelandt
Schotlandt
Vranckerijcke
Duytschlandt
ende andere Landen ende Natien daert te passe comen sal: seer lustich
vreemt ende wonderlijck om lesen om der onghehoorder oudheijt wille
op gheen Historiographen oft Chronickeurs alsoo t'samen in t'lichte ghebrocht.
Marcus van Vaernewiick
t'Hantwerpen
By Hieronymus Verdussen inde Camerstraete inden Rooden Leeu.
Anno 1603





(4)
Germans in Britain Since 1500
Panikos Panayi
Continuum International Publishing Group,
2003

p.4
The members of the German congregation consisted of Niederdeutschen from the Netherlands and Westphalia. (1550)
p.21
the distiction between artisans from the Low Countries and from Germany was not always accurately drawn in sixteenth-century sources.



(5)
Chronyck oft Historie van Oost-Frieslant
(Google eBoek)
Eggerik Beninga, Antonius Matthaeus
Schouten,
1706

p.115

.



(6)
Naauwkeurige en uitvoerige beschryving van de kaap de Goede Hoop
(Google eBoek)
Peter Kolbe, Claas Bruin, Jacob Houbraken (graveur), Jan Wandelaar
By Balthazar Lakeman,
1727

p.33-35
De Hollanders, die zeer veel Brunswykse, Zerbster en andere sterke Hollandsche, Lubeksche, Breemsche enz., bieren na Oost-Indie voeren



(7)
Moscowitischer Kauffmann
(Google eBoek)
Paul Jacob Marperger
1705

p.79
jede Nation nemlich Holländer, Engelländer und Hamburger, auf den Zoll ihre eigene Zoll-Bücher, damit seiner Nation Handlung mit der andern confundiret werde.



p.144
Das benachbarte Holland, wann wir solches als ein abgesondertes Glied vom Römischen Reich consideriren wollen, hängt mit Teutschland zusammen durch den Rheinstrom, und die angränzende Nieder-Rheinische und Westphalische kränse, die Graffschaft Oldenburg und Delmenhorst, und einiger massen durch die Weser, von dessen ausflug man bald in Holland und Engeland senn kan, nach welchen letstern Königreich die Stadt Hamburg noch etwas Correspondenz unterhält, so das man es einiger massen als ein unsern Teutschen Reich benachbartes Land ansehen kan






Kruydtboeck oft beschrÿuinghe van allerleye ghewassen, kruyderen, hesteren ende gheboomten
(Google eBoek)
Matthias L'Obel
by Christoffel Plantyn,
1581

p.29
Vranckrijck, Duytschlandt, Nederlandt, Engellandt en Oostlandt





Journals of the House of Lords
Volume 3 (Google eBoek)
Great Britain House of Lords
H.M. Stationery Office,
1620

p.595
Reputation of our Nation
and when The Low Countries had no Being





Public gebedt ofte Consideratien tegens het nominatim bidden in de publique kerken voor particuliere persoonen, en specialijken voor den jegenwoordigen Heere prince van Orangien
(Google eBoek)
Johan de Witt
Cyprianus van der Gracht,
1663

p.41
de natuer van onze natie





Oud en nieuw Oost-Indiën
vervattende een naaukeurige en uitvoerige verhandelinge van Nederlands mogentheyd in die gewesten
(Google eBoek)
François Valentijn
by Joannes van Braam,
1726

p.154
De eerste van onze Natie, die hier quam, was Wybrand van Warwyk





VVaeractich verhael
Van de Reyse van den Am-
bassadeur van Engelant nae Spaignen/mitsgaders
wat hem op de selve reyse wedervaren is:
(Google eBoek)
Anthoni Ballo,
1605

ende uyt het Engelsch overgezet in Duyts.





De eerste beginselen van een Burger-staat.
(Google eBoek)
Thomas Hobbes
1675





In het kielzog van moderne markten
Handel en scheepvaart op de Rijn, Waal en IJssel, ca. 1360-1560
Job Weststrate
Uitgeverij Verloren,
2008

p.28
Ze betitelen Lübeck zelfs als 'caput omnium', 'hoofd van ons allen'.





Citizens without Nations
Maarten Prak, Universiteit Utrecht, The Netherlands
Cambridge University Press
2018