Nederlandse bierstijlen en -soorten

De tegenwoordige stelsels van bierstijlen zijn gebaseerd op het werk van Michael Jackson uit de jaren zeventig en zijn Angelsaksisch. Zo kan de potentiële bierdrinker vooraf enigszins een idee krijgen wat hij ongeveer kan verwachten van een bepaalde drank.
Omdat in de jaren zeventig en tachtig er nauwelijks of geen biercultuur bestond in Nederland hebben de historische Nederlandse bierstijlen geen plaats gekregen in de diverse lijsten. Het eigenaardige fenomeen doet zich nu voor dat sommige van deze stijlen vele eeuwen lang hebben bestaan, nu ook weer verkrijgbaar zijn, maar toch geen plaats in het systeem hebben.
Veel gehoord commentaar is dat dit geen 'echte' bierstijlen zijn en misschien moeten we het 'bierbenamingen' noemen omdat bierstijlen of biersoorten een te moderne connotatie hebben.
Welke zijn dan deze historische bierbenamingen?


Ael
De oudste bierbenaming van West Europa. In Engeland Ale en in Scandinavië Øl genoemd. Archaïsch is het 'van Aaltje zingen' maar we kunnen ook nu nog 'in de olie' zijn.


Middelnederlandsch woordenboek 1864



Gruytbier
Gruit was zowel een middel om belasting te heffen op bier als een mysterieuze stof. Wat precies gruit was is lange tijd onduidelijk geweest. Geweest? Inderdaad, verleden tijd, want we denken nu althans opnieuw te weten van gruit was. Historicus Hans Ebbing concludeerde in zijn ‘onderzoek naar de samenstelling van de gruit’ uit 1994 al dat gruit geconcentreerde wort moest zijn geweest. Aanvullend onderzoek en tal van nieuw gevonden bronnen ondersteunen die conclusie. Het gruithuis was een soort service-centrum voor brouwers en brouwen met gruit een soort ouderwetse brouw-techniek die in essentie neerkwam op brouwen met een deel moutextract, geleverd door het gruithuis. Dat daar kruiden aan konden worden toegevoegd was slechts bijzaak. Gruitbier is dus eigenlijk niet echt een bierstijl maar een bier gebrouwen volgens deze oude brouwtechniek.



Hoppenbier
Het eerste moderne houdbare bier uit het Hanzegebied en Holland. Hoppenbier werd met voornamelijk (75-80%) haver gebrouwen en de rest tarwe. Hoppenbier was een imitatie van het vroege Breemse en Hamburgse (Hoemborcher) bier.


Vaderlandsche letter-oefeningen 1788



Jopen bier
'Jonker of Dubbeld Bier aldaar, by ons Jopen-Bier genaamd', is een typisch voorbeeld van een generieke bierstijl. Het Jopen bier werd buiten Danzig op verschillende plaatsen in Nederland gebrouwen:
't jopen bier, te Zwolle gebrouwen wordende', 'De Bieren, die te Meppel en op het Hogeveen gebrouwen worden, zyn, wegens derzelver deugd, beroemd, byzonder het Jopenbier van het Hogeveen.'
De datering van Jopen bier in Zwolle (1605) is slechts een paar jaar verwijderd van bijvoorbeeld de ontdekkingsreizen van Willem Barendsz die ook 'heerlijk jopenbier' aan boord had.

Koyt
Een volkomen nieuwe biersoort werd ontwikkeld naast het Hoppenbier. Ook wel Kuit, Koite of Kuyt etc. genoemd. Een innovatief nieuw biertype met hop, maar ook werd nu gerstemout gebruikt. Het aandeel haver werd in de loop van de tijd steeds minder.
*In 2014 werd het Kuit officieel erkend als Nederlandse bierstijl door de Brewers Association.


Tegenwoordige Staat der Vereenigde Nederlanden 1790



Poorter
Eerste bekende vermelding komt uit het Mechelen van 1301 en luidt in de oude taal; 'Voert dat men engheenrande bier binnen der vriheit van Machelne bringhen en mach, en sal assise gheven, ghelije dat ghebruwen ware binnen Machelne, noch dierre vercoopen dane poertren'. Dit laatste woord is het oude 'poorter' en werd ook zo uitgesproken en is hier dus als biernaam gebruikt. De naam blijft voorkomen tot de eerste Porter in Engeland werd gemaakt, daarna wordt Poorter synoniem met Porter. Poorters en Schipluyden bieren vormen een oude soort hoofdindeling, net als bijvoorbeeld de witte en bruyne bieren. Later verklaren brouwers bijvoorbeeld 'Burger- en Scheepsbieren' te brouwen. In het Antwerpen van de 17e eeuw besloot een groep poorters om hun eigen bier te laten brouwen als protest tegen het reguliere bieraanbod van die tijd. Dit poortersbier moet een bijzonder fenomeen zijn geweest. De relatie met het latere porter is niet bewezen, maar zeker niet uit te sluiten.



Schipluyden
Scheepsbier was in de oude taal Schipluyden, van scheepslui of scheepslieden. Het Schipluyden komen we vanaf de late middeleeuwen tegen en kende eigen regelgeving. De lange zeereizen in de VOC tijd betekenden een extra focus op de houdbaarheid.


Accijns regelement uit Gorinchem 1498



Luyks Bier
Het Luyks Bier had zich in de 17e eeuw al ontwikkeld tot een echte en zeer onderscheidende bierstijl. Het werd in 's-Hertogenbosch en Dordrecht en op vele andere plaatsen gebrouwen. Daarbij werd Luikse hop gebruikt, maar het zeer grote aandeel gemoute spelt in de moutstort moet het meest bepalend zijn geweest.


Diverse biersoorten in een advertentie uit het jaar 1700



Mom
De meest bekende Mom of Mumme komt uit Brunswijck of in huidige taal Braunschweig. Daarnaast is er in accijnstabellen sprake van 'allerlei andere soorten van Mom' en is het daadwerkelijk een bierstijl geworden die op meerdere plaatsen werd gemaakt. Zwaar, donker bier, vermeldingen vanaf 1390.


Deventer Mon, 1837



Mol
Een soort witbier met name uit Nim-wegen, Nieuwmeegsch, Nimmiƒchen Mol of in huidige taal Nijmegen. Rond 1550 was er een conflict tussen Antwerpen en Nijmegen, de Mol werd in de Scheldestad in het hoogste accijnstarief gedaan tegen de Hanze-richtlijnen in. Overigens werd vroeger in heel België bier uit het noorden geïmporteerd. Hieronder een vermelding uit 1622 maar met name in de 18e eeuw was het een begrip en werd Mol naast bier apart vermeld.


Optocht, der princen, alles voorseyt inden Italiaenschen waersegger 1622


Algemeen huishoudelijk-, natuur-, zedekundig-, en konst- woordenboek 1778



Pharao en Israel bier
In Zeeland, Delft, maar ook in Dordrecht werden deze bieren gebrouwen, gedronken en verhandeld. Dit bier refereert zowel aan de koppige Pharao die het volk Israel niet wilde laten gaan als ook aan het oude bier uit Egypte. Het Israel bier had vermoedelijk zijn oorsprong in Lübeck.


Resolutien van Holland 1593

Uit het fragment hieronder kunnen we opmaken dat de Pharao zelfs in Engeland werd gebrouwen.


De Uithangteekens in verband met Geschiedenis en Volksleven beschouwd 1868

Tegenwoordig staat in alle publicaties over bier te lezen dat Faro een soort Lambiek is en uit de omgeving Brussel komt. De oorsprong is echter waarschijnlijk de Pharao of Faro uit Zeeland, Delft en Dordrecht en een variatie hiervan leverde de Lambiek op. Onnodig te vermelden dat deze conclusie zeer omstreden is...
Lambiek werd tot ver in de negentiende eeuw nog in Nederland gebrouwen.



Meuselaar en Val
Uit dezelfde regio als de Pharao komen deze waarschijnlijk wat lichtere biersoorten. Hier een vermelding uit 1582 waarbij de Hooiers en Maaiers gelukkig niet de volle belasting hoefden te betalen voor het bier gedronken tijdens het werk.


Resolutien van Holland 1582


Geschiedenis en costumen van Axel 1788

En wederom komen we deze biersoorten eeuwenlang tegen in meerdere lijsten en publicaties. Ook zien we hierboven en ook elders nadere aanduidingen als Enkel en Dubbel.

Princesse bier
Vergeleken met bovenstaande biernamen is het Princesse bier een relatieve nieuwkomer. Onze bronnen gaan althans niet verder terug dan naar de eerste helft 18e eeuw, de begintijd van brouwerij de Gekroonde Valk die vermelde dit als export-bier naar de kolonien te gebruiken. Het bier is vooralsnog een raadsel, misschien werd het gemaakt met princesse-mout en daarom zo genoemd. Maar wat is dan princesse-mout? Wie het weet mag het zeggen...


Advertentie uit 1802 voor vers bier en Princesse Bier



Kluinbier
Een oeroud bier uit het noorden van Nederland en speciaal Groningen.
De Kluyn verheught den man en maekt soldaten sterck. Maekt vree daer questie is en geeft den vijandt werck.
Volgens een 17e eeuws vers zijn Nederlanders 'Een Volkjen, dat sich in de Kluyn, Suypt alle dagen dick en duyn.' en zo is het Kluun, Kloen of Kluyn-bier volop verbonden met de Nederlandse cultuur.
Voor in de winter op het ijs kon Kluyn worden gebruikt als basis voor 'Heet Bier' vermengd met brandewijn en eieren.


Advertentie uit 1904 KLUINBIER voor heet Bier



Nadere aanduidingen
Tegenwoordig kennen we het Belgische Dubbel. Vroeger kwamen we regelmatig 'dubbel' tegen bij bovenvermelde soorten en betreft het een nadere aanduiding die iets zegt over brouwwijze, sterkte, hoeveelheid grondstoffen en dergelijke. Andere aanduidingen zijn bijvoorbeeld 'swaer' en 'goet'. In het citaat hieronder zien we ook dergelijke nadere aanduidingen terug:
'Tot het brouwen van twee en dertich vat eenvoldiger koyten moest men drie molder weyts, ƒes molder gairƒten, en negen molder haveren verƒtooken: en totter dubbelder koyten zou men brouwen twyntich vat (a). Die dubbelde kuit wierdt egter t'Arnhem ook getapt, en die kan ad iii. blenken in 't jaar 1452 verkogt, terwyl in dat zelvde jaar die dicken keuts iii. blencken de quart deedt.'

Huidige tijd
Er zijn tegenwoordig brouwers die sommige van deze bieren weer brouwen en op de markt brengen, zij het op heel kleine schaal. Vervolgens, indachtig het citaat van Michael Jackson hieronder, beginnen mensen er over te schrijven.

Dat schrijven over bier mag heel breed worden geïnterpreteerd. Ook het diskwalificeren, relativeren en ontkennen van een bier of bierstijl valt hier onder. Wat dat betreft gelden dezelfde wetten als bij marketing; het maakt niet uit wat ze over je schrijven, als ze maar over je schrijven.
Op die manier komt het tot leven en redden we een bierstijl. In dit geval van het Nederlandse bier.

Freek Ruis

'How to save a beer style; There is no set procedure, but it starts with writing about it' Michael Jackson