Bier in de negentiende eeuw

In de negentiende eeuw verdwenen zeer veel brouwerijen in Nederland, veel ambachtelijke kennis ging verloren en de kwaliteit van het bier werd slechter dan ooit tevoren. Dit had allerlei oorzaken die allemaal tezamen een verwoestend effect hadden en die ik hieronder (en in de bronnen daaronder) zal verklaren. De faillissementen en achteruitgang waren gedurende de zeventiende eeuw al begonnen (1) en uiteindelijk zou vrijwel uitsluitend industrieel vervaardigd bier overblijven. De 'ondergistende methode' werd nog lang superieur geacht.

Regenten, troubles en revolutie
De regenten-klasse had Nederland in de 18e eeuw in sociaal en economisch opzicht volledig de das omgedaan. De enorme rijkdom die door de voorvaderen van deze regenten was vergaard werd in luxe en in het buitenland geïnvesteerd terwijl hun kinderen soms al bij de geboorte goed betaalde banen kregen. De Vierde Engels-Nederlandse Oorlog (1780-1784) luidde het einde van zowel de VOC als de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden in 1795 in. Onder invloed van de Franse Revolutie verdwenen de Nederlandse deviezen onder Frans bewind naar de oorlogskas van Napoleon.

Armoede
De ambachtelijke maar relatief inefficiënte productie van bier kreeg te maken met steeds meer problemen. Vanouds werd bier al zwaar belast en daarnaast was sprake van een groeiende bevolking die steeds verder verarmde en goedkope alternatieven ging drinken (2). Ambachten verdwenen en men was nu bijvoorbeeld fabrieksarbeider, kantoorklerk of zelfs werkeloos. De levensverwachting was ongeveer de helft van die van nu (3).


Bevolkingsgroei: van 2 naar 5 miljoen in de 19e eeuw.

Goedkoop bier
Het bier werd noodzakelijkerwijs op deze markt toegesneden en moest vooral goedkoop zijn (4). De groeiende bevolking moest gevoed worden en er waren grote schommelingen in de graanprijzen (5). Er werden pogingen gedaan om 'bier' te brouwen uit erwten, aardappelpulp en palmsago (6). Ook werd gekeken naar mogelijke vervangers van hop die in het begin van de negentiende eeuw nog in de teelt voorkwam in Nederland. In 1795 schrijft men nog 'Te Rhoden, Eelden, maar voornaamentlyk te Peyzen, wordt veel Hop verbouwd'. In de Bommelerwaard en rond Schijndel is begin 19e eeuw nog de laatste hopverbouw terwijl die rond Peize inmiddels is verdwenen (7). Halverwege de 19e eeuw werd nog maar weinig bier gemaakt in de enkele tientallen brouwerijen die nog over waren en was ook de consumptie van bier per inwoner veel lager geworden dan in meeste omringende landen (8).

Ambacht en handel verdwenen
Precies de omgekeerde situatie had bestaan van de 14e tot en met de 17e eeuw, op het hoogtepunt van het Nederlandse brouwen. Een kleine bevolking van ambachtslieden en handelaren had genoeg tijd en geld om zwaar hoppig bier te drinken. In 14e en 15e eeuw was de bierproductie vooral gebaseerd op lokale ingrediënten en werd aangevuld met granen en hop van naburige gewesten. Later ontstond de zogenaamde 'moeder negotie', granen en hop werden in die eeuwen over flinke afstanden vervoerd en verhandeld. Goedkoop graan kwam van grote landgoederen in het Oostzee gebied, waar het door horige boeren werd verbouwd (9).


de Brouw-Haver hier genoemd in 1794 is verdwenen en vergeten.

Biodiversiteit
Daarnaast had nog een geheel andere ontwikkeling plaatsgevonden. Was het bier in deze voorgaande tijd met veel speciale brouwhaver, spelt en bijmengingen van bijvoorbeeld rogge gebrouwen, nu werd steeds meer voor gerst en tarwe gekozen. Dit had te maken met een selectie waarbij landbouwers zich afvroegen welk gewas het meeste geld opbracht en vervolgens zochten welke soorten hiervan het meeste gewicht per hectare opbrachten. Door de eeuwen heen heeft dit een dikke soort brouwgerst en tarwe opgeleverd en is de relatief dunne en kafrijke haver achtergebleven en vrijwel verdwenen. Met smaak of gezondheid heeft deze selectie dus nooit iets te maken gehad en de brouwhaver en de terroir invloeden die er ooit waren zijn verdwenen en vergeten. De Nederlandse brouwhaver werd in 18e en 19e eeuw veel naar Engeland geëxporteerd en de soort werd aldaar 'Dutch brew' genoemd (10).

Hoge belastingdruk
Eeuwen geleden had men zich elders al verwonderd over de buitengewoon hoge belasting die hier werd geheven op het bier. En niet alleen op het bier zelf, maar ook bijvoorbeeld op het tappen, het transport en op de diverse grondstoffen (11). Aangenomen mag worden dat het ontstaan van Nederland en de bijbehorende kosten van oorlogen en dergelijke voor een aanzienlijk deel werd gefinancierd met de opbrengsten van belasting op bier. Bijzonder hinderlijk was een belasting op de inhoudsmaat van de brouwkuip die een noodzakelijke schaalvergroting onnodig in de weg stond. Ook vandaag wordt bier in Nederland nog steeds veel zwaarder belast dan in de ons omringende landen.


Elevation of a Porter Brewery, 1813

Klimaatinvloeden
De kleine ijstijd kwam langzamerhand ten einde en de kou had een gunstige invloed op het lageren van bier gehad. In Amsterdam waren bijvoorbeeld geen kelders en gaf de nieuwe relatieve warmte extra problemen die pas langzamerhand met ijsblokken en later met koelmachines werden opgelost.
De 19e eeuwse chemicus Erdmann zocht de achteruitgang in de verandering van de gebouwde omgeving die zich in zijn tijd voordeed; de vergroting van de steden, het kappen van bomen, de sloop van vestingwerken en grote gebouwen. Ook docteur Vrancken en Lacambre schreven over dit onderwerp. Eén en ander zou tot een ander micro-klimaat hebben geleid en daarmee tot een verandering van het proces (12).

Industrialisatie
De stoommachine werd al in de 17e eeuw uitgevonden maar in de loop van de 19e eeuw kwamen buitenlandse bieren hierheen per stoomlocomotief en stoomschip. De wereld werd kleiner en de Nederlandse situatie kwam steeds meer in een internationaal perspectief te staan. In Engeland waren fabrieken ontstaan die op industriële schaal bier produceerden en ook elders was men op een meer efficiënte wijze gaan produceren (13).

Kwaliteit onvoldoende
In diverse publicaties uit die tijd kunnen we extract-waarden van zowel binnenlandse als buitenlandse bieren terug vinden. 'Aan alcohol ontbreekt het dus in deze onderzochte bieren niet' schrijft de scheikundige Gerrit Jan Mulder in 1857 en duidelijk is dat de binnenlandse bieren zeer lage extract-waarden hadden (14). In de afgebeelde advertentie hieronder kunnen we dan ook de grote prijsverschillen tussen binnen- en buitenlands bier zien. De vergelijking met veel buitenlands bier valt erg onvoordelig uit en het meer koopkrachtige publiek uit de 2e helft van de 19e eeuw kiest voor de nieuwe buitenlandse bieren (15).


Grote prijsverschillen in de Leydse courant, 1867

Fabrieksarbeiders
Trend van de nieuwe tijd was een industrieel en efficiënt proces en massa-productie waarbij ook de brouwer fabrieksarbeider werd (16). Ambachtelijke brouwerijen hielden er mee op of werden 'overgenomen' wat op hetzelfde neerkwam. Het bedienen van de miljoenen Nederlanders kon wel degelijk lucratief zijn en de eigenaren van de fabriek wisten 'den smaak van den dag te huldigen, en Beiersch bier te brouwen' (17).

Vergeten karakter
We zijn gewend dat dingen evolueren in iets beters maar het karaktervolle, speciale en soms zware ambachtelijke bier werd in de loop van eeuwen steeds slechter door het hierboven beschreven complex aan omstandigheden. Twee wereldoorlogen in de 20e eeuw zouden er voor zorgen dat zelfs iedere herinnering aan de glorietijd van het Nederlandse bier zou verdwijnen.

Freek Ruis


Oorzaken:
Politieke situatie
Economische situatie
Opheffing van gilden
Verandering maatstelsels
Armoede
Graanprijzen
Bevolkingsgroei
Belastingen
Industrialisatie
Klimaatverandering
Globalisering

Gevolgen:
Goedkoop en slecht bier
Te duur en onverkoopbaar bier
Verdwenen kwaliteit en terroir/karakter
Verminderde biodiversiteit
Faillissementen
Schaalvergroting
Industriële productie
Vervlakking van smaak en karakter

(1a)
De Pilaren Ende Peerlen Van Groningen: Tractaet, betoonende waer op de Welvaert van in die Stadt is staende, ende waer door zy meest is geciert
Volume 1 (Google eBoek)
Bernhard Alting
Van Velsen,
1710 (eerste druk anno 1648)

p.188
Verminderinge van de oude Brouwerye.
Te handts en is de Brouwerye te Groningen niet so goet ende groot als zy wel geweest is; zijnde die neeringe eerst door de troubles gediverteert.

(1b)
The English and Dutch affairs
London,
Printed by Thomas Mabb,
for Edward Thomas,
1664





(1c)
Natuurlyke historie van Holland
Derde deel, Derde stuk
Joannes Francq van Berkhey
1776

p.1521
Een deftig Burger, die het maar even en zeer krap van zyne winst kan afknypen, gaat om zyne fles; en schaamt zig te zeggen dat hy om een pintje Bier gaat: waar tegen, in voorige dagen, aanzienlyke Heeren, ja te Leyden de Profesoren en Doctoren gewoonlyk om een pintje Bier gingen.

(2a)
Burger- en huismans almanach
en leerzaam belang-boekje voor alle standen en kostwinningen.
Voor het jaar 1790
W. Holtrop,
1790

p.71 - 86
Over onze Inlandsche Bieren



Download complete chapter in PDF

(2b)
Scheikundige verhandelingen en onderzoekingen
Deel 1 - 3e stuk (Google eBoek)
Gerrit Jan Mulder
1857

p.10
en zag met velen met leedwezen dat gebruik afnemen, noodwendig het vaderlandse bier in dezelfde mate slechter worden

(2c)
Het bier beschouwd als volksdrank
(Google eBoek)
Adriaan Marinus Ballot
H.A. Kramers,
1856

p.6
Vooral aan de laatste wet op de bieren (2) schrijven velen het geheele verval der bierbrouwerijen bij ons te lande toe; men verweet aan die wet, dat zij de industrie belemmerde en haar belette gelijken tred met het buitenland te houden.





(2d)
De belasting op het binnenlandsch bier en den azijn
Aanvang nemende 1sten januarij 1823
Cornelis Bax (A.Fs.)
Van Bergen,
1823





(2e)
Zorg en de staat
Welzijn, onderwijs en gezondheidszorg in Europa en de Verenigde Staten in de nieuwe tijd
Abram de Swaan,
Bert Bakker,
1989

'Vóór de Industriële Revolutie kwam armoede ook al voor, maar in de loop van de 19e eeuw nam dit sterk toe. De revolutie zorgde voor werkgelegenheid in de steden, vaak bij fabrieken en in werkplaatsen, waardoor er een massale arbeiderstrek van het platteland naar de stad ontstond, die zorgde voor een toenemende urbanisatie. Omdat er in het begin van de Industriële Revolutie meer arbeiders dan werkplekken waren, konden fabrikanten het zich veroorloven om lage lonen te betalen en lange werkdagen te eisen. Als gevolg hiervan waren kinderarbeid, hongerlonen en massale werkloosheid aan de orde van de dag. Doordat er gebrek aan woonruimte en geld was, leefden de meeste arbeiders met hun hele gezin in een huisje dat bestond uit één kamer.'

(2f)
Het Nederlandsch magazijn
Volume 1; Volume 1836 (Google eBoek)
Van Es,
1836

p.223 - 224
Toen Doctor Luther het verhoor voor den rijksdag te Worms had doorstaan, wilde de Hertog Erick van Brunswijk dien regtschapen man wat te goed doen, en zond hem eene flesch Eimbecker Bier. Een groot heer zoude thans zulk een geschenk niet doen om iemand zijne bijzondere gunst te toonen. Maar voorheen, toen dit Bier veel volmaakter was, was het een geschenk, waarover noch Doctor Luther of iemand anders had te lagchen, noch de Hertog om zich te schamen.

(2g)
Geldersche volks-Almanack
met medewerking van vele beoefenaars der geldersche geschiedenis,
Volume 6 (Google eBoek)
Arnhem,
G. van Eldik Thieme
1840

p.14
Het Hopfeest

Eene der oorzaken van de vermindering in het gebruik van bier is buiten twijfel daarin gelegen, dat de hoedangheid van hetzelve thans zo veel slechter is dan voorheen

(3a)
H. Goeman Borgesius (1847-1917)
vader van de verzorgingsstaat
een halve eeuw liberale en sociale politiek in Nederland
Bert Wartena
Het Spinhuis,
2003

p.3
dat was de kern van de sociale kwestie in de negentiende eeuw

de vreselijke armoede en slopende ziekten van paupers en bedelaars, losarbeiders en zwervers, maar ook van gewone fabrieksarbeiders

(3b)
Bron:
Hoe lang leefden wij?
Historische veranderingen in de levensduur en het doodsoorzakenpatroon


Download Hoe lang leefden wij? in PDF



4a)
Bijdragen betrekkelijk den staat en de verbetering van het schoolwezen in het Bataafsch Gemeenebest
Leiden
Uitgever: D. Du Mortier en zoon
1802

p.24
'en dit bewijst dat onze landgenooten dien ouden vaferlandschen drank thans veel minder gebruiken: waarschijnlijk zal de schraalere toebereiding van hetzelve dan welëer, hiertoe medegewerkt hebben, terwijl deze weder een gevolg is van de meerdere duurte der bestanddeelen van het bier.'

'uit een mengsel van Gerst en Haver wordt het bier bereid'



p.25
zelfs werden de krachtigste vaderlandsche bieren in vroegere tijden tot eenen onthaaldrank in de deftige gezelschappen gebruikt

(4b)
Zierikzeesche Courant
07-01-1814
p. 2/3
1814

Den Brouwer de KANTER verwittigd, dat, vermits den Impost op de Kolen aanmerkelijk is verhoogd geworden, en die op het Bier van Stads wege blijft voorduren, hij zijne Faro en Garste Bieren niet meer verminderen kan

(4c)
Middelburgsche courant
28-08-1869
Uitgever: Wed. J. Abrahams & Zoon
Middelburg
1869

De internationale tentoonstelling

'Intusschen zijn de vreemde en nagemaakte vreemde bieren voor den ambachtsman nog te duur. Heineken, eigenaar van de alhier gevestigde brouwerij de Hooiberg, geeft zich ondenkbare moeite om goedkoop bier tot volksdrank te verheffen.'





(5a)
Waarheid-zoekende redeneringen over den twist, opzigtelijk den vrijen graan-handel in het Koningrijk der Nederlanden, tusschen eenen grond-eigenaar, eenen boer en eenen koopman in vreemde granen
(Google eBoek)
Jan Lodewijk Van Aelbroeck
J. Snoeck,
1824

p.26
De jaren 1816 en 1817, zijn bij ons, en nog meer in andere landen, jaren van schaarsheid geweest; wij hebben groote vragen van den vreemdeling ontmoet, en dit heeft alsdan de granen tot ongehoorde hooge prijzen doen klimmen

(5b)
Geschiedkundig onderzoek naar de armoede in ons vaderland
hare oorzaken en de middelen, die tot hare vermindering zouden kunnen worden aangewend (Google eBoek)
Jeronimo de Bosch Kemper
De Erven Loosjes,
1860

p.18
gebrek aan gezonde en voedzame spijs doet zich bij velen gevoelen.

(5c)
Groninger courant
11-11-1800
Uitgever: C. Barlinckhoff
Groningen
1800

Daar de aanhoudende en steeds nog toenemende duurte der Graanen, en alle andere ingredienten tot het Brouwen van Bieren benodigd, inzonderheid ook de Hoppe, (een middel zo onontbeerlijk voor de Bieren) welke tot eene dusdanige hoogte is geklommen dat daarvan geen voorbeeld is, een zulks gevoegd by het verval van het debiet der Gist; de Brouweryen thans in eene zeer kwynende staat heeft gebragt, zodanig zelfs, dat dezelve thans niet alleen geen bestaan meer opleveren, maar dat de Bieren met een zeer aanmerkelyk verlies moeten worden gemaakt, en uitgezet; zo is het dat, de gezamentlyke BIERBROUWERS in GRONINGEN zig eindelyk gedrongen vinden, (willen wy de totale ruïne der eertyds zo bloeijende, en nu nog maar weinig aanwezig zynde, dezer Traficquen voorkomen, of anderszints genoodzaakt zyn dezelfve te doen stille staan, en te sluiten,) om tot kennelyk wederzeggens toe, de PRYZEN der BIEREN eenigzints te VERHOOGEN, te beginnen met dato dezes, en wel als volgt:

(6)
Provinciale Overijsselsche en Zwolsche courant
15-01-1847

Brouwerij de Sago palmboom te Amsterdam
(bier gebrouwen met zetmeel uit palmbomen, 'zoodat er geene belasting van wordt betaald')

(7)
Tegenwoordige staat der Vereenigde Nederlanden
behelzende de inleiding der beschryving van het landschap Drenthe
(Google eBoek)
J. De Groot
1795

p.104
Te Rhoden, Eelden, maar voornaamentlyk te Peyzen, wordt veel Hop verbouwd.

(8)
Les merveilles de l'industrie
ou Description des principales industries modernes
Volume 4 (Google eBoek)
Louis Figuier
Furne, Jouvet et Cie.,
1860

Aantal inwoners - Aantal brouwerijen - Bierproductie in hectoliters - Consumptie per inwoner





(9a)
Resolutien van Holland
(Google eBoek)
1723

p.489
Moedernegotie





(9b)
A Beautiful and Fruitful Place
Selected Rensselaerwijck Papers
Volume 2 (Google eBoek)
Elisabeth Paling Funk
SUNY Press,
2011

p.100
moeder negotie (mother of trades)





(10)
Communications to the Board of Agriculture
on Subjects Relative to the Husbandry and Internal Improvement of the Country,
Volume 4 (Google eBoek)
Great Britain. Board of Agriculture
W. Bulmer & Company,
1805

p.457
A CATALOGUE of AGRICULTURAL SEEDS

Oats.
Early Essex.
Dutch brew.
Tartarian.
Poland.
Potatoe.
Flanders.
Caspian.
Black.

(Nederlandse brouwhaver = Dutch brew)

(11a)
The present state of the United Provinces of the Low-Countries
as to the government, laws, forces, riches, manners, customes, revenue, and territory, of the Dutch.
In three books (Google eBoek)
Volume 2
William Aglionby
Printed for J. Starkey,
1671

p.141 -146
CHAP. XX
Of the Tributes and Imposts; of how many sorts they are; and of the manner of levying them in Holland.

2. The Exicise upon Beer, which all the Citizens pay without distinction, comes to twenty pence a Barrel; except small Beer, which is not worth above half a crown a Barrel; payes nothing.
3. Another Excise upon Beer, paid by the Brewers, which comes to twelve pence a Barrel.
4. The Victuallers, and those that sell Beer, pay other twenty pence for every Barrel.
6. The Impost upon Beer, five pence.
16. The impost upon all Corn that is ground in the mills in Holland, which every body payes without exception, comes to five pound, one crown, and twelve pence for every quarter of Wheat; to half as much for the quarter of Rye; to five and thirty schillings for Barley and Oates.

(11b)
Tijdschrift ter bevordering van Nijverheid
Uitgever: Loosjes
Haarlem,
1857

p.167
doch hunne handen zijn gebonden door de bepaling der wet, die hen belast naar de inhoudsmaat der roerkuip, waarvan het gevolg is dat de eerste en voornaamste bewerking niet naar eisch geschieden kan.

(11c)
Nieuwe Tilburgsche Courant
29-04-1897
Uitgever: A. Arts
Tilburg
1897

en de brouwindustrie uit haar kwijnenden toestand op te heffen

verandering of afschaffing van den bieraccijns

(11d)
Mensen en economie in de Gouden Eeuw
Dynamiek en stagnatie in de Republiek. Vroegmoderne overlevingsstrategieën
Leidschrift, jaargang 23, nummer 2
Auteurs: Jan Luiten van Zanden en Tine de Moor
2008

'En de grotere consumptie van koffie en thee ging ten koste van het bier, dat uit de markt werd geprijsd door de extreme belastingen die op dit basisgoed werden geheven. Met evenveel recht kan men de groeiende populariteit van de importproducten dus zien als een poging om de groeiende druk van accijnzen te ontlopen. Nergens werd in de zeventiende eeuw zoveel belasting betaald als in Holland.'

Mensen en economie in de Gouden Eeuw in PDF



(11e)
De bierbrouwer en mouter
door Jakobus Buijs, brouwer in de Klundert
bij A. Blussé en zoon,
1799

p.3
den Impost op de Bieren is een der speciën, waar mede wij de dwingelandij van Spanje hebben uitgeluid.

de waaragtige en voorname oorzaak van het beklagelijk verval der Brouwerijen hier te lande...

p.4
zoo dat 'er voor den Brouwer weinig meer overschiet, als de leverantie van Bieren tot de laagste prijzen







(11f)
Vrijmoedige brief over de geprojecteerde belasting op het bier
(Google eBoek)
H. Gartman,
1816

toen de invoering der Droits Réunis onzen welvaart en ons geluk kwam vernietigen.

Download Vrijmoedige brief 1816





(12a)
De kleine ijstijd






(12b)
Journal für technische und ökonomische Chemie
(Google eBoek) Vierten band
Otto Linné Erdmann
verlag von Johann Ambrosius Barth,
1829

p.77
So hat sich der Localeinfluss sich ganz geändert, der Luftzug ist ein andrer geworden

(12c)
Antwoord op vraag 81: Daar het genoegzaam bekend is, dat men bij het brouwen van bieren, eenzelfde handelswijze volgende, sommige bieren overal en andere niet dan in den omtrek van bepaalde plaatsen kan brouwen, zoo vraagt het genootschap: eene opgave van de scheikundige theorie van het bierbrouwen in het algemeen en van de Nederlandsche bieren in het bijzonder.
Volume 1
J. van Baalen,
1829

door
Jean Baptiste Vrancken
Medecinae Doctor, te Leuven
(In de Fransche taal geschreven.)
AAN WELK ANTWOORD DE GOUDEN MEDAILLE IS TOEGEWEZEN.

REPONCE sur la Question proposée sous le nr. 81
par La Société de Physique Experimentale
de Rotterdam.

p.1 - 254

(12d)
Traité de la Fabrication des Bières et de la Distillation des Grains
Volume 1 (Google eBoek)
G. Lacambre
1851

p.403 - 406
Influences des localités sur la nature et la qualité des bières.

(13)
Pantologia: A New Cyclopaedia
Comprehending a Complete Series of Essays, Treatises, and Systems
Illustrated with Engravings (Google eBoek)
John Mason Good, Olinthus Gregory, Newton Bosworth
Kearsley,
1813

Porter brewery

(14)
Scheikundige verhandelingen en onderzoekingen
Deel 1 (Google eBoek)
Gerrit Jan Mulder
1857

p.316
Aan alcohol ontbreekt het dus in deze onderzochte bieren niet:
zeer lage extract-waarden (=dun en slap) bij de binnenlandse bieren.





(15)
p.310
'in de 19e eeuw kwamen buitenlandse bieren inmiddels hierheen per stoomlocomotief en stoomschip'

(16a)
Het volk
25-06-1900
Uitgever: Sociaal-Democratische Arbeiderspartij (SDAP)
Amsterdam
1900

Brouwerswee

De werklieden in het bierbrouwbedrijf behooren inderdaad zooals wij aanstonds nader zullen aantonen, tot de slechts betaalden.

Download hieronder het complete atikel in PDF over de werkomstandigheden bij de grote brouwerijen:

Brouwerswee: De bierbrouwer als fabrieksarbeider

(16b)
Nieuwsblad het land van Heusden en Altena de Langstraat en de Bommelerwaard
28 februari 1900
pagina 1  (1/4)
1900

Het Bier in ons land.

'en zoo raakt langzamerhand het oude Hollandsche bier geheel op den achtergrond om plaats te maken voor 't naar Duitsche wijze gebrouwen vocht.'

(17)
Algemeen Handelsblad
24-02-1870
Uitgever: P. den Hengst en Zoon
Amsterdam
1870

en door den smaak van den dag te huldigen, en Beiersch bier te brouwen, heeft hij Nederlanders in de gelegenheid gesteld zich een uitstekenden volksdrank, op eigen bodem gebrouwen, aan te schaffen