Biermaten & Graanmaten - Hoppematen
Oorkondenboek van Utrecht
Oorkondenboek van het Sticht Utrecht tot 1301
Deel IV
Eerste stuk
1267 - 1283
Uitegeven door Dr. F. Ketner
’s Gravenhage
1954
1284
p.392
Betaling van tienden in mudden rogge en melten van haver Groninger mate
‘in nahme van tienden ten eeuwigen tijden’
Oude rechtsbronnen der stad Breda
Uitgegeven door Mr. W. Bezemer,
Adjunct-archivaris aan het Gemeentearchief te Rotterdam.
's Gravenhage,
Martinus Nijhoff.
1892
1373
Oude keuren der stadt Breda genaemt het houte Boeckxke, geschreven ende begonnen te stellen omtrent immers nae den jaere 1373
p.25
XCVI. Dits noch van den biere van Delft
Item es verdraghen bi den heere ende bi der stat, als van den biere dat van Delf coemt, eest dat toten gheheelen boute dats 20 stuc oft 18 volle vate ghedaen es 17 zac mouts der maten van Delf, dats te wetene ses sac terwen, drie sac ghersten, ende acht zac haveren van derselver ghewichten, dat men te Delf pleghet
[20 stuc oft 18 volle vate (= 20 smalvat = 18 grofvat?)
graanstort 17 zac mouts (= alle granen zijn vermout)
8 zac haver
6 zac tarwe
3 zac gerst
maten van Delft
f]
Oude vaderlandsche rechtsbronnen
De Middeleeuwse rechtsbronnen der stad Utrecht
Uitgegeven door Mr. S. Muller Fz.
Archivaris van Utrecht
Eerste deel
Nijhoff
1883
1375
p.114
Int jaer XIIIcLXXV (1375)
p.115
1. Inden eersten zo zel wezen voer elker poerte vander stat ene wichte, daermen alle koerne mede wt ende in weghen zel. Ende daer zel die stat of hebben van elken mud herts coerns ene placke ende van elken mud mouts 1/2 groten.
2. Item dat gheen man gheens hert coerns meer ter moelen brenghen en sel, dan een ghestreken mudde in enen zac.
3. Item in enen zac twe mudde mouts teffens ende niet meer.
4. Item so en sel ghene moelnaer gheenrehande coerne malen, hi en hebben ierste een teyken vanden siismeyster dattet gheweghen is, bi enen koer van enen ponde van elcken zac.
Oude vaderlandsche rechtsbronnen
De Middeleeuwse rechtsbronnen der stad Utrecht
Uitgegeven door Mr. S. Muller Fz.
Archivaris van Utrecht
Eerste deel
Nijhoff
1883
1433
p.290
CLXIII. Ordinancie vander nywer brouwerien.
Anno XIIIIc.XXXIII
[p.290
Ordinantie van de nieuwe brouwerijen.
1. Ten eerste, wie dikbier in onze stad of in de vrijheid rond de stad zal brouwen, die zal 20 smalvaten brouwen en niet meer of minder dan twee, vier, zes of zeven emmers; en daar zullen zij de volle accijns over betalen. En zij die 21 vaten of meer brouwen, die zijn in gebreke en krijgen een boete als hierna beschreven.
2. In dit brouwsel zal 16 mud haver en 4 mud tarwe worden verwerkt en niet minder. En dit zal heten dubbele hoppen.
3. En de brouwer die dit dubbele hoppenbier brouwt, die zal geen dun bier brouwen.
4. En van dit bier zal men accijns geven van elk vat van 8 emmers, dat men in het land of buiten de stads vrijheid zal brengen, dat wat men gewoonlijk betaald, 4 schillingen.
f]
p.291
Vander Koyten
7. Selmen brouwen dubbelde koyte, elc brout XVIII grove vate, als elc vat van X eymeren, die maken XXII½ smaell vate. Ende dair sellen sij in verbrouwen ende in laten XII mudde haveren, VI mudde garsten ende drije mudde weyts.
[ elc grove vate = 10 eymeren - smalvat = 8 eymeren
18 grove vaten = 22,5 smaltonnen
graanstort = 12 + 6 + 3 = 21 mudde
f ]
Oude vaderlandsche rechtsbronnen
De Middeleeuwse rechtsbronnen der stad Utrecht
Uitgegeven door Mr. S. Muller Fz.
Archivaris van Utrecht
Eerste deel
Nijhoff
1883
1467
p. 366
CCLXV. Ordinancie vander brouwerye vanden dickenbyer.
Anno XIIIIcXLVII des Dinxdages na Margarete byden raide out ende nye.
Om die guede ghemeente onser stadt in neringe te brengen buten scade derzelver stadt, aen arbeyde, koern, torve, zolrehuere ende andere comanscap, die daer onder ghelegen is, ende nu kenlic is tot anderen steden zij die groit ghewyn ende ghenot daervan hebben, soe is gheordiniert eyne brouwerye te wezen binnen onser stadt ende stat vryheyt van dubbelden koyte in manieren hijr naebescreven:
1. Inden yersten zoe zelmen dit bier brouwen van zoevoell koerns als hijr nae volcht.
2. Item daer zellen in wezen X mudde haveren, VI mudde ghersten ende IIII mudde weyts aen moute, maect te samen XX mudde koerns; ende daer off zelmen brouwen XX volle grove vate biers, te weten elck vatt van X emmeren.
3. Item zoe wie dit dubbelde byer brout, die en zell anders gheen bier brouwen derwijlen hijt brout; mer als hij eenwisselt bier brouwen will, zoe zell hijt den sysmeysteren, beyde vanden hoppensys ende vanden inbrouwensys, een half jaer te voeren zecgen ende hem dat int laetste zysoen, eer hijt eenwisselde byer te brouwen aennemen zell, weder vernyen ende niet aennemen dan int beghinsell vanden zysoen, bij eynre penen van C lb. ende ewelic die neringe zoe dicke alst ymant dede.
[dickenbyer = dubbel bier, hopppenbier of koyte met grote gereguleerde graanstort
alle koerns, haveren, ghersten, weyts = moute (alle granen werden gemout)
XX mudde koerns; ende daer off zelmen brouwen XX volle grove vate biers
1 vol grove vate biers = X emmeren
f ]
Utrechtsche jaarboeken van de vyftiende eeuw
vervattende het merkwaardige in het Gesticht, en voornamentlyk in de stadt Utrecht
Volume 3
Caspar Burmannus
by J.H. Vonk van Lynden,
1754
1473
p.94
Yk-ampt van de Bier- en Oly-tonnen.
een grof vat houden zel thien emmeren, ende elck emmer seventhien mingelen.
[1 Emmer = 17 mingelen
1 grof vat = 170 mingelen
f ]
De droghe, natte, ende langhe maten, als van cooren, haver, wijn, bier, harijnc, zaut, pec, terre, smecolen, asschen en hoppe
by Ioos Lambrecht Lettersteker,
1544
Nota.
Een last coorens houd 24 smal tonnen (14 = veranderd/gecorrigeerd in 24).
Amsterdam/ 9 mudde en half, maken 1 Delfs hoet. Ende de 19 mudde doen te Ghend 3 mudden en half. Dat is 28 viertelen Antwerps.
Hier voert men maar één maat, tot alle granen.
De prijs van de corencoop te Amsterdam
Gouda/ 1 hoet coorens, es beter dan te Delft, 1 achtendeel. En doet te Ghend 21 halsters en half stijf. Dat is 14 viertelen, ende een derde van een viertel Antwerps.
Ende 1 hoet haver, is 11 achtendeel. Dat is 16 halsters, en 1 muekin Ghends.
Leyden/
Schonnhove/
Haerlem/
Alcmaer/
Audenwater/Goricom/Leirdam/ende Hoesden/
Schiedam/ende inden Haghe/
Worycom/
Utrecht/ 1 mudde, doet te Ghend 8 muekins, ende 2 derdedeelen van een muekin. Ende de 10 mudde en half coorens maken 1 hoet Delfs. Dat is 20 halsters en een half Ghends.
Ende de 9 en half mudden haveren, maken 13 halsters Ghends.
Amersfoort/ De 6 mudde hart coorens, doen 1 hoet te delft. Commen de 12 mudde, 2 hoet te delft. Dat is 3 mudde 6 halsters te Ghend. Ende 28 viertelen te Antwerpen.
Ende 10 mouwers, maken te Utrecht 12 mudden. Dat is 26 halsters, en 1 muekin, ende 2 derdedeelen van een muekin Ghends. Te Antwerpen, 17 viertelen en half.
Deventer/ De 10 mudde zijn 1 hoet te Vyanen ende te Delft. Ende 1 mudde, maekt te ghend 8 mueking en een derde van 1 muekin. Ende de 20 mudde haver maken 26 halsters te Ghend.
Zwollen/ De 9 en half mudden, maken 1 hoet te Delft.
Ende 9 mudde havere, doen te Ghend 13 halsters.
De maten vanden voeten, en hoeveel duimen, dat elcken voet haudt inde plaetsen naerschreven, verleken op dê voet van Ghend.
...
Vanden ghewichte.
Antwerpen, Keulen, Aken, Maastricht en heel Brabant door. Lidick, ende theel land door. Trooye, Riemen, Parijs, Dorleâs, Amyês, Rouwanen, Cales, Brugghe, Middelburgh in Zeeland, weghen allen 16 oncen in het pond.
Ghend ende meest al Vlaenderen, en Artooys duere, en weegt men maar 14 oncen in het pond.
Vander Hoppe.
Hoesden/ 1 schippond het welcke 100 pond ghewighs in hoppe, maeckt 1 Delfs hoet.
Utrecht/ 9 mudde, maken te Delft 1 hoet.
Amersfoort/ 7 mudde en half, maken 1 hoet te Delft.
Hertoghenbosch/ 6 hoet hoppe, make 1 hoet te Delft.
[1 Hoet Delfs =
10,5 mud Utrecht
10 mud Deventer
9,5 mud Amsterdam
9,5 Zwolle
6 mud Amersfoort
Graanmaat
f ]
Der cooplieden handboucxkin
Ghendt
by Victor de Dayn,
1545
Amsterdam / De 9 mudde en half, maken een Delfs hoet. etc.
de neghen mudden hoppe, maken een hoet te Delft.
Men weight nu de hoppe meest in blaederen zonder meten: want alzoo weet een yeghelick alderbest hoe vele hoppen hy coopt ofte vercoopt.
Register van Holland en Westvriesland
Seedert den jaare 1544 tot den jaare 1556 incluis.
1555
p.625
den Impost van een Vat Joopen Biers gereekent sal werden voor seeven vierendeel Delfsche maat.
Cijferbouck / Inhoudende
Vele nieuwe, fraye, ende gherievighe practijcken van arithmetica
Adriaen Vander Gucht
P. de Clerck,
1569
Van graen-maten
De principael Coren stapels zijn ghelegen bij der Zee / ende bij den Rivieren / als Amsterdam/Dordrecht/Middelburgh/ende ter Vere / in welcke plaetsen men alle Oostersche granen als terwe/rugghe/havere/gheerste/en dier ghelijcke vcoopt bij de laste : welck last in die voorschreven plaetsen is / en behoort ghelijk te zijne.
Een last coorens = In Holland 24 smalle tonnen / of 26 mudden.
Download abbridged Cijferbouck in PDF
Tresoir vande maten, van gewichten, van coorn
Nicolaus Petri
ghedruct by my Herman Jansz. Muller,
1590
p.70
De Biermate werde de Tonne op een
Antwerps ame ghemaect / ende teges
t’ieken op 54 Antwerps stoopen ghebrant/
meest al Brabant deur / ende oock Vlaen-
deren / welck is op 60 stoopen Vlaems tot
64 stoopen.
Hollands bier tonne hout 54 Antwerps
stoope/wesende tot Amsterdam 56½ stoope
biermate.
Lonnen in Enghelant op 36 Gallons
biermate / wesende 48 Gallons wijnmate/
va 3 op 4/elck Gallon bier is effen in Vlae-
deren 2 stoopen/t’Antwerpen en t’Amster-
dam 1⅔ stoopen biers.
Lubeck tonnen biers zijn effen op 50 Ant-
werps stoopen.
Dansicker vaten holden 180 Danzicker
stoopen/doende tot Antwerpen 81 stoopen.
[Hollands bier tonne 1590
hout 54 Antwerps stoope/wesende tot Amsterdam 56½ stoope biermate.
54 Antwerps stoope = 56,5 Amsterdams stoope biermate
Als een Antwerps stoop = 2.4 liter (54 x 2.4 =) 129,6 liter
Als een Amsterdams stoop = 2.4 liter (56,5 x 2.4 =) 135,6 liter
Als een Antwerps stoop = 2.8436 liter (54 x 2.8436 =) 153,55 liter
(zie vdwalle 1984) = 1 Amsterdams stoope biermate 2,72 liter (153,55 : 56,5)
f ]
Placaatboek ’s Lands Van Utrecht
Groot Placaatboek vervattende alle de Placaten, Ordonantien en Edicten, der Edele Mogende Heeren Staten ’s Lands Van Utrecht
Mitsgaders van de Ed. Groot Achtb. Heeren Borgemeesteren En Vroedschap Der Stad Utrecht tot het jaar 1728 ingesloten. Verrykt met allerhande Edicten van Keyzer Karel en Philips den tweeden
Johan van de Water
te Utrecht
By Jacob van Poolsum,
1729
1597
Nieuw Placaat op het voorz subject, den August. MDXCVII (= 1597)
Eerstelyk dat de geheele vaten, ofte biertonnen, zullen moeten houden acht en veertig vanen, de halve vaten en vierendeelen, of kintjes, na advenant.
Ordonnantie vande brandewijn exchijns der stadt Haerlem
Volume 1
1600
Item van alle Joopen Vaten / groote Oly Vaten/
Sijroope Vaten / Hamburger Tonnen / een half
blanck / en van meerder ende minder naer advenant.
Inventaris van het oud archief der gemeente Roermond
Bijlage tot het verslag van den toestand der gemeente over het jaar 1868-, Volume 2
Roermond (Netherlands) Archives,
Jan Baptiste Sivré
1886
1604
p.269
1604, 1 November. De magistraat van Roermond
verzoekt den electo en raad van het escadron te Roer-
mond, om, in aanmerking van de grote kosten, die de
stad sedert de aankomst van dat escadron te bestrijden
heeft, haar naar het voorbeeld van Weert te willen toe-
staan van elke aam intevoeren bier vier stuivers, van elke
aam Luiker bier (¼ minder inhoudende) 3 stuivers en
van elke aam wijn twee realen of elf stuivers te heffen;
de magistraat voegt daarbij dat dit alles door den vreemden
koopman uit zijne winst zal voldaan worden zoodat de
gewone prijzen daardoor geene verhooging ondergaan zullen
Minute, fr. in omslag 18 N° 4.
[Luiks bier: Hier had één aam een kwart minder inhoud
(want Luiks bier was duur en exclusief)
f ]
MANVALE
Arithmeticae & Geometrie Practicae
Adriaan Metius
Tot Amsterdam
By Hendrick Laurentz boeckvercoper
op ’t water / in’t Schrijfboeck
1633
p.152 - 153
Van de wannicheyt der ronde vaten
p.152
de wannichheyt van 8 verscheyde soorten van vaten / te weten / half Anckers / Anckers / halve ende hele Amen / tweederley Oxhoofden / een Pijp ende Toelast
Practicque om te leeren reeckenen: cypheren ende boeckhouwen
Nicolaus Petri
H. Laurentsz,
1635
Rotterdamsch nieuwsblad
21-06-1922
Uitgever: A.W. Sijthoff
Rotterdam
1922
1642
Hotelhoudersnota voor het jaar 1642.
Arithmetica oft reken-konst:
En een kort onderricht van't italiaens boeckhoude (Google eBoek)
Jacob van der Schuere
D. vander Schuere
1643
Een vat Jopen-bier houdende 72.Potten /
koopt men voor 33 guldens 15 stuyvers /
Nederlandtsche placcaet-boeck: waerinne alle voornaemste placcaten, ordonnantien, accorden, ende andere acten ende munimenten, uyt-ghegeven by de EE. Hoog-Mogende Heeren Staten Generael der Vereenigde Nederlantsche Provintien; sedert dat Philippus II. Koninck van Spagnien eerst verclaert is, vervallen te wesen vande Hoogh-Overigheyt deser landen, in't jaer 1581, tot op den teghenwoordighen jare 1644. In twee deelen vervat ende begrepen worden
Volume 2 (Google eBoek)
Janssen
1644
p.22
Bier, Jopen bier, 't Vat van omtrent twee Amen
Bier, alle uytlandsche Bieren, de Tonne
Het Groot Woorden-boeck: Gestelt In't Neder-Duytsch, Ende In't Engelsch
Als Oock Tot Dienst Van Den Leer-gieringen Verrijckt Met Een Korte Ende Bondige Nederduytsche Grammatica . Alles Met Groote Naerstigheydt de Beste Neder-duytsche Autheuren T'samen Gestelt,
Door Hendrick Hexham.
A Large Netherdutch and English Dictionairie
Composed Out of Best Netherdutch Authours. With a Compendius Netherdutch Grammar, for the Instruction of the Learner
gedruckt by Arnout Leers,
1658
MEN
een Mengel, A Pot, or the measure of a Pint.
Placcaet Resolutie, Generale Ordonnantie, mitsgaders Ordre van Verpachtinge ende Procederen van Stadt Groningen ende Ommelanden
(Google eBoek)
Huysman
1661
p.73
Van een Oosters Vat
Van de Tonne
van een half vat Momme
Oprecht, grondich en rechtsinnigh school-boeck van de WYN-ROYERYEN
CHRISTIAEN MARTINII ANHALTIN
Volume 1
H. Doncker,
1663
p.55
Item 1000 Cubische voeten houden 143. tonnen 39. 6 mengelen (na by) Biermate/ de Ton tot 120 mengelen, Amsterdammer mate.
Ofte aldus:
Item 1000 Cubische voeten houden 17209:6494 (4) mengelen Amsterdammer Biermate.
Ende een voet langh/breet en hoogh hout 17:209 6494 (7) mengelen Amsterdammer Biermate.
Om de inhout van een Back te vinden/in tonnen/mengelen en mutsjens / de welcke langh is 24 voeten/ende breet 15 voeten / ende diep 10 voeten / nu is de vrage als boven geseyt is/desen Back inhout / als men rekent voor ieder maet als voren is aengewesen? Antwoort
’t Werck. Multipliceert de langhte 24 met de breete 15/’t komende met de diepte/ sal uytkomen 3600 Cubische voeten / spreekt door den regel / een Cubisch voet heeft 17.20964945 mengelen / wat sullen geven 3600 Cubische voeten / sal komen 61954:738 (3) mengelen / sijnde 516 tonne 34.738 (3) mengelen; en niet 675 ton / als Cornelis van Leeuwen sal uytbrengen met sijn valsche leeringe.
Historie of Verhael van saken van staet en oorlogh, in, ende ontrent de Vereenigde Nederlanden
(Google eBoek)
Lieuwe van Aitzema
I. Veely
1664
p.556
Aemen, tonnen en vaten
Lyste omme van nu voorts gheheven ende ghecollecteert te werden op diversche waeren ende coopmanschappen, ten incommen ende uytvarin deser stede, naer uyt-wusen der specificatie hier naer volghende, in guldens, stuyvers ende grooten vlaems: mits-welcken te nieuten ghedaen ende gecasseert worden alle voorgaende lysten, vande incommende ende uytgaende goedinge, alhier te voren ghelicht, ingaende
den vierden decembris M.D.Lxxxiiij
(Google eBoek)
Stad Gent
ghedruckt by Bauduyn Manilius
1664
B.
het vat ontrent twee Amen
Placcaeten, Ordonnantien, Land-Chartres, Blyde-Inkomsten, Privilegien ende Instructien
by de Princen van dese Neder-landen
aen de Inghestenen van Brabandt, Vlaenderen ende andere Provincien t'sedert t'jaer MCCXX
Volume 3 (Google eBoek)
Antonio Anselmo
1664
p.323
de ame van Antwerpen maete
voor de ame oft de tonnen insghelycx
Saken van staet en Oorlogh
1657-1663
(Google eBoek)
Lieuwe van Aitzema
Johan Veely, Johan Tongerloo, ende Jasper Doll, Boeck-verkoopers
1669
p.446
1 ton
1 vat
Resolutien van Holland
(Google eBoek)
1675
p.8
Van een Oosters Vat
Uytheemsche Tonnen
te reeckenen naer de Grove Tonne
Nimweeghse Mol
Melchior Mels
Dordrecht
Eind 17e eeuw
Wert van blanck gerste mout, sonder ietwes anders, ghebrouwen.
Tot ijder ton mol, neemt 50lb gertsen mout, oock wel maar 39 en 40 lb.
Hoppert koockt 3/4 uurs of 1 uur. Onder den hoppert neemt men so veel hop als ontrent in een agtendeel, daer men kooren mede meet gaet, het mout daer men mol van brouwt moet hart gedroogt weesen.
Spiegel van het Menselyk Bedryf
Jan & Caspar Luyken
1694
Beschrijvinge van de Oostindische Compagnie
Pieter van Dam
eerste boek, deel 1
uitgegeven door Dr. F.W. Stapel
Nijhoff, 1927
1976
eerste uitgave 1701
1701
p.333
Het bier, dat voor cargasoen nae Indiën wort gesonden, moet werden gedaan in vaten van deselve groote, als de mompypen volgens het model door de Camer van Amsterdam aan d’ andere Cameren gesonden, om de haere daarna te laten maeken
p.516 - 517
Extract uyt de resolutiën, door de vergaederingh der heeren Seventhiene, de Generale Nederlandsche Oostindische Compagnie representerende, genomen binnen Amsterdam op de den 28 February 1603.
Nota:
1 aam hout 128 mingelen
1 mingelen 8 mutsgens
Die van Amsterdam sullen doen maecken 1/8 van een aem, 1 mingelen en een mutsgen, houdende de aam 128 mingelen, en aan d’andere Cameren oversenden.
p.644 - p.645
d’Inlandsche, of hier te lande gebrouwen bieren, mogen niet hoger in gelt belopen of betaalt worden als tot twaalf gulden de ton van 128 mingelen* of 64 stopen*, de fustagie of de vaten daaronder niet begrepen
[VOC bierton = (Als 1 stoop is 2,4 + 1 mingelen = 1,2 liter) (64 x 2,4 of 128 x 1,2=) 153,6 liter
Gewone bierton was 120 mengelen, Amsterdammer mate (zie jaar 1663)(120 x 1,2=) 144 liter
f ]
Codex Batavus, waar in het algemeen Kerk-, Publyk en Burgerlyk Recht van Hollant, Zeelant, en het Ressort der Generaliteit, kortelyk is begrepen: getrokken uit alle de Edicten ... tot 1724 ... gemaakt ..., door E. van Z.: met een Vervolg der Plakaaten, enz. ... van ... P. van der Schelling. De derde druk
Eduard van ZURCK, Pieter van der SCHELLING
1738
p.171
Alle tonnen moeten gemaekt worden op den beugel van Dort, op niet min dan vyf-en seventig, en niet meer als acht-en-zeventig Dortse stoopen, het half vat op acht-en dertig stoopen, een half onbegrepen.
Plac. holl. 11 Jul. 1611.
Huishoudelyk woordboek
vervattende vele middelen om zyn goed te vermeerderen en zyne gezondheid te behouden Volume 1
Noel Chomel, Jan Lodewyk Schuer, Arnold Heinrich Westerhoff
by S. Luchtmans, en te Amsterdam by H. Uytwerf,
1743
p.535 - 536
MAAT
Natte maten worden gemeenlyk in Oxhoofden, Amen, Ankers, Stoopen, Mengelen, of Kannen, Pinten, Half-pinten, Mutsjes, enz. verdeeld; maar de kleine maten, verschillen na de Steden, zelf in namen.
De Granen worden by het Last, de Mud, het Schepel, Spint, Pint, enz. verkogt: maar veranderen ook in naam naar de plaats.
Opstel van het geene voor deezen wegens impositien en excysen aan den lande heeft moeten werden betaalt (Google eBoek)
Willem Coulon
Landschaps en Academiedrukker der Ed. Mog. Heeren Staaten van Frieslandt
Leeuwarden,
1748
brouw-rogge of garst
brouw-boekweyt
brouw-haver
brouw-spelte
[1 zak = 1,5 loopen
f ]
Oprechte Haerlemsche courant
29-08-1750
Uitgever: Abraham Casteleyn
Haerlem
1750
JAN DOEBLE, Makelaar, zal op Saturdag, den 3 October, 1750, in publicque Veylinge verkoopen een groote schoone welgelegen en Neeringryke BROUWEKY, genaamd den AKER, met desselfs moderne Huyzinge, Moutery, Pakhuys, Bierhuys, Kuyphuys, Turf-Schuur &c.; de Brouwery voorzien van een Hopketel groot 100 Tonnen, een Waterketel groot 66 Tonnen, een Geylkuyp groot 100 tonnen; een Onderbak groot 30 Tonnen, een Werkkuyp stortende 150 Zak, een extra grote party Vaatwerk, 3 Waterschuyten, en alles wat verder tot een compleete Brouwery behoord; staande en leggende binnen Haerlem op het beste van ’t Spaarne over de Waag: Noch een aparte MOUTERY, genaamd de KLOCK, met een Stalling en Koetshuys, staande en leggende in de Achterstraat agter de voorn. Brouwery: Ymand nader onderrigt begeerdende, of immiddels geneegen zynde de voorsz. Perceelen uyt’er hand te koopen, addresseere zich aan bovengen. Makelaar in de Groote Houtstraat.
Leydse courant
23-02-1752
Uitgever: Felix de Klopper
Te Leyden
1752
Luiks bier, voor de Ton van honderd Kannen zeven St. zes Penn.
[1752 Ton van honderd Kannen
Als 1 kan = 1,51 liter (100 x 1,51 =) 1 Ton = 151 liter
f ]
De burger-boer, of land-edelman, zynde een beknopt zak-woordenboek van het buiten-leeven.
By Steven van Esveldt in de Kalverstraat,
het derde huys van de Roomsche Kerk de Papegaay,
1766
p.173
Alle brouwers nemen ook niet even veel graan op een ton zwaar Bier, want dit doet ieder in ons Vaderland, na zyn welgevallen, makende den een veel beter en zwaarder Bier voor het geld, als den ander; want wy hebben gelyk op zommige plaatsen in Duitschland, geen Bier-proevers, welke ieder brouwzel komen proeven, en met aangeslagen biljetten bekend maken waar het beste gevonden word; en zo het gebrouwe Bier al te slecht is, word de Brouwer in een boete beslagen. Ieder Brouwer, by ons, houd nogthans een vaste peil, nemende zo veel zakken meel tot zo veele tonnen zwaar Bier; dog alle graan niet even zwaar en goed zynde, zo maakt dit een groote ongestadigheid, en veroorzaakt, dat het Bier nu beter en dan wederom slegter valt, daar, zo zy de zakken meel op eene bepaalde zwaarte deden storten, zy de gewenschte egaliteit in de zwaarte der Bieren zouden houden.
p.176
Men peild met de stok, en zo ‘er aan de kwantiteit ontbreekt, by voorbeeld, van veertig tonnen agt guldens Bier, laat men zo veel klein Bier van de koel-bak daar by lopen, tot men op de peil-stok veertig ton teld, dat men wel door een roerd. Daar van tond men in de vaten, zo veel tonnen, halfvaten of vierendeelen agt guldens Bier als men meent nodig te hebben, by voorbeeld, tien ton agt guldens Bier, deze vaten worden op de stellingen gelegt, en met de kit opgevuld om te gesten. Men heeft dan nog dertig tonnen agt guldens bier in de geil kuip, waar men zes guldens Bier van wil maken; dan doet men tien tonnen klein Bier van de koel bak, in de geil kuip lopen, wanneer men daar in veertig tonnen zes guldens Bier heeft, dat men wel door een roerd. Daar van tond men in de vaten, zo veel als men meent nodig te hebben; by voorbeeld tien tonnen zes guldens Bier. Deze vaten worden ook op de stellingen gelegt, en met de kit opgevuld om te gesten. Men heeft dan nog dertig tonnen zes guldens Bier in de geil-kuip, waar van men vyf guldens Bier wil maken… etc.
De koopman of Bydragen ten opbouw van Neêrlands koophandel en zeevaard
Volume 1
by Gerrit Bom,
1768
p.146
Oudtyds had men Graan-Lasten, die men in groote en kleine verdeelde: het groote Last hield op 90*, het kleine 60 Schepels; het gemeenste Last, hield 24 Smaltonnen, of 18 Biertonnen, of Antwerpse Aamen, welke zyn 3 vaten Wyns; echter rekende men doorgaans 2 Vaten Wyns voor één Last Koorn, om dat dezelve dit omtrent opwogen.
Doch een Graan- of Koorn-Last, waarvan wy hier inzonderheid voornemens zyn te handelen word gerekend te houden, ongemaalen 24 naauwe Okshoofden; en gemaalen meend men 25. Men Kalkuleerd ook in Bevrachting, ’t Last Tarw. 10 Pct. meêr als ’t Last Rogge, [by Roggelasten rekend en bepaald men gewoonlyk de Ladingsmaat der Schepen,] ’t Last Haver 20 Pct. en ‘r Zaadlast, in ’t algemeen en door den anderen 10 Pct. minder, als ’t Roggelast.
Graanmaten
p.145 - 176
Download De koopman-Graanmaten in PDF
Tafelen van vergelijking, der oude maten en gewigten
als nog in gebruik tegen de nieuwe, die volgens koninglijk besluit van den 9 februarij 1809 staan ingevoerd te worden, en om te vinden de waarde der koopmanschappen, die na de oude maten en gewigten zijn ingekogt, tegen de verwagt wordende nieuwe maten en gewigten
Louis de Koff
Utrecht
B. Wild en J. Altheer,
1809
p.13
De Oude Inhouds-maten voor Vloeistoffen vergelken tegen de Nieuwe maten.
Handboekje voor de ingezetenen van Zeeland
bevattende reductie-tafelen van de oude in de Metrieke maten en gewigten
Johan de Kanter
S. van Benthem,
1810
Rekenboekje voor de scholen
Geschikt om den kinderen het herleiden van Fransche geldspeciën, maten en gewigten, in Hollandsche, en omgekeerd, op de gemakkelijkste wijze te leeren.
Volume 1
Blussé & zoon,
1812
een last daarentegen heeft er 27, die men mudden noemt; een okshoofd heeft er 180, die men mengelen noemt
p.30
* Men zou eigenlijk de biermengel hier ook afzonderlijk moeten nemen…
Wil men het evenwel naauwkeurig hebben, dan rekent men de biermengel tegen 1,228 litres
De belasting op het binnenlandsch bier en den azijn
Aanvang nemende 1sten januarij 1823
Cornelis Bax (A.Fs.)
Van Bergen,
1823
[Vergelijk deze praktijk met 1766
f ]
Handleiding tot de verificatie der lengte maten en gewichten
Johan Pieter Bourjé
1825
Handleiding tot de verificatie der inhoudsmaten
met verscheidene bijzonderheden daartoe betrekkelijk
Johan Pieter Bourjé
Algemeene Landsdrukkerij,
1828
Mass- und Gewichtsbuch
Dritte, von dem Verfasser selbst ganz umgearbeitete und sehr vermehrte Auflage
Georg Kaspar CHELIUS,
1830
p.89
Amsterdam.
Biermaas.
Dictionnaire universel des poids et mesures anciens et modernes
Contenant des tables de monnaies de tous les pays
Horace Doursther
M. Hayez,
1840
p.3
Achtendeel
ancienne mesure de capacité, usitée autrefois pour les matieres sèches
Delft = 33,51 Litres
Dordrecht = 30,37 Litres
Middelbourg = 35,13 Litres
Rotterdam et Schiedam. L’achtendeel = 4 vierling = 16 maten = 33,51 Litres
p.5
Aime
en hollandais aam, en flamand aem.
Sa capacité se renferme ordinairement dans les limites de 135 à 160 litres, et reprénsente généralement la 6e partie du foudre.
Amsterdam. L’aime vin du Rhin = 4 ancres = 8 steekkannen = 21 viertels = 64 stoopen = 128 mengels = 256 pintes = 1024 mutsjes = 152,20 Litres
p.15
Ancre
Amsterdam. L’ancre = 2 steekkanne = 5¼ viertel = 16 stoop = 32 mengels = 64 pintes = 256 mutsjes = 38,09 Litres
p.182
Kanne
Rotterdam. L’ancienne kanne ou demi-stoop = 2 pintes = 8 mutsjes = 1,278 Litres
p.189
Kop
L’ancien kop d’Amsterdam faisait la 32e partie du schepel ou boisseau = 8.444 Décilitres
p.193
Last
I. Grains.
Amsterdam. L’ancien last = 27 mudden = 36 sacs = 108 schepels ou boisseau = 432 vierdevats = 3456 koppen = 29,18 Hectolitres
L’ancien last contenait 38 viertels froment ou 30 2/5 viertels avoine = 29,26 Hectolitres
p.356
Mud, Mudde, pl Mudden. Mesure de capacité pour grains, usitée principalement en Hollande.
Amersfort, province Utrecht. L’ancien mudde de 4 schepels = 182,22 Litres
Amsterdam, dans la Nord-Hollande. L’ancien mud = 4 schepels = 16 vierdevat = 128 kop = 108,09 Litres
Deventer, province Overyssel. L’ancien mud de 4 schepels = 81,06 litres
Groeningen, L’ancien mud = 4 schepels = 88,35 Litres
p.428
Pinte
I. Liquides.
Amsterdam. La pinte = ¼ stoop = 4 mutsjes = 0,59509 Litres
D’apres Kelly, la pinte vaut aujourd’hui 0,60625 Litres
p.430
Pipe, en hollandais pijp
Amsterdam. La pipe vin d’Espagne et de Portugal était autrefois estimée à 340 mengels = 412,25 Litres
p.437
Pot
Anvers. L’ancien pot de biere, 120e de la tonne = 1,3333 Litres
p.506
Steekkan
Mesure de capacité pour liquides usitée surtout en Hollande. On compte généralement 12 steekkannen pour 1 barrique.
Amsterdam. Le steekkan = 8e de l’aime = 8 stoopen = 16 mengels = 32 pintes = 128 mutsjes = 19,04 Litres
p.508
Stoop
Ancienne mesure de capacité pour liquides, usitée en Hollande et en Belgique.
Amsterdam. Le stoop, 8e du steekkan = 2 mengels = 4 pintes = 16 mutsjes, suivant Kelly = 2,425 Litres
Anvers. Le stoop = 50e de l’aime = 2 pots = 4 pintes = 16 upers = 2,748 Litres
Rotterdam. Le stoop = 60e de l’aime = 2 kannen = 4 pintes = 16 mutsjes = 2,559 Litres
p.533
Ton
II. Liquides. Bière.
Amsterdam. La tonne ou baril = 4 quarts ou ancres = 8 huitièmes ou steekkannen = 128 mengels = 152,34 Litres
Anvers. La tonne contient 160 litres (autrefois 120 pots).
p.573
Viertel.
Mot allemand, hollandais et flamand, signifiant proprement quart, et servant à désigner une mesure de capacité pour liquides ou pour matières sèches, une mesure de superficie, une mesure de solidité, un poids, etc.
Anvers. Le viertel ou rasière grains en génerál = 4 meukens = 56 pots = 112 pintes = 224 upers = 77 Litres
Le viertel ou rasière pour avoine et charbon de bois = 4 meukens = 70 pots = 140 pintes = 96,250 Litres
[Antwerpen
Viertel diverse granen = 77 liter
Viertel haver en houtskool = 96,250 liter
f ]
Over het meten en wegen van granen: zaden en andere zelfstandigheden
Gerard Azings Venema
J. Oomkens,
1851
Landhuishoudelijk rekenboek voor de lagere scholen ten platten lande
Volume 1
Vieweg,
1851
p.44
Vegelijking van de Oude Vochtmaten met de Nieuwe, en omgekeerd.
Münz-, Maass- und Gewichtsbuch.
Das Geld-, Maass- und Wechselwesen, die Kurse, Staatspapiere, Banken, Handelsanstalten und Usanzen aller Staaten und wichtigern Orte
Christian Noback und Friedrich Noback
Brockhaus,
1858
p.31 - 32
Alte amsterdamer Maase und Gewichte.
p.32
Biermaass.
Die amsterdamer Tonne (Ton) hatte 8 Steekkan zu 16 mengelen a 2 Pinten. Die Bier-Steekkan = 19,656 Liter oder neue Kannen
De Taalgids
Tijdschrift tot uitbreiding van de kennis der nederlandsche taal
Volume 1
van der Post,
1859
p.32
Nu komt bij ons het vermoeden op, dat die biermaat in oude tijden anderhalven stuiver koste, en dus hare benaming van dit kleine geldstuk bekwam.
Verslag van een onderzoek naar de geschiedenis van het Amsterdamsch brouwersbedrijf in de 17e eeuw
Afstudeerscriptie UVA 1940
J. A. ten Cate
1940
p.5
Bijdrage tot de kennis van de oude Amsterdamse graanmaat, Nummers 1-4
K. M. C. Zevenboom
Noord-Hollandsche Uitg. Mij.,
1959
1 achtendeel = 31,66 liter
1 hoed = 8 zak
1 last = 24 zak
1 zak is 4 schepel
1 smalzak = 3 schepel
1 schepel = 4 spint = 16 maat
1 maat = 4 kwartiertjes
Antwerpen
De brouwerijenonderneming van Gilbert van Schoonbeke (1552-1562)
Belgisch tijdschrift voor philologie en geschiedenis
Volume 46,
Delen 1-2
Fondation universitaire,
1968
1518
p.340
Uit de stads-ordonnantie van 10 februari 1518 blijkt dat naast de havermout de gerstenmout inderdaad de belangrijkste grondstof was.
De verhouding der grondstoffen werd toen voor een brouwsel van 30 vaten aldus bepaald:
6 viertelen tarwemout
10 viertelen gerstenmout
12 viertelen havermout (1)
(1) Viertel tarwe of gerst = 77 liter; 1 viertel haver = 90 liter
De oude Nederlandse maten en gewichten
J.M. Verhoeff
1982
1 zak = 1 vat = 4 achtendeel = 125,4 liter
1 achtendeel = 1 schepel = 31,3 liter
1 achtendeel - schepel haver = 40,6 liter (Tresoir, 1590)
1 achtendeel = 31,9 liter (eind 15e eeuw)
1 achtendeel = 28,9 liter (16e eeuw)
1 hoed (haver) = 32 achtendeel (16e eeuw)
Oude maten, gewichten en muntstelsels in Vlaanderen, Brabant en Limburg
P. Vandewalle,
Gent
1984
Kwartier Antwerpen: Meierij Arkel, Stad Antwerpen, Heerlijkheid Mechelen
inhoudsmaat voor vloeistoffen: 1 pint
Stad Antwerpen: 0,7109 l
VOC-glossarium
verklaringen van termen, verzameld uit de rijks geschiedkundige publicatiën die betrekking hebben op de Verenigde Oost-indische Compagnie
Instituut voor Nederlandse Geschiedenis
Den Haag
2000
aam (i,1/k) · inhoudsmaat of vat van 153,6 liter, 128 mingelen*; wijnmaat. K: vloeistofmaat; Amsterdamse aam: voor wijn 155,2 liter.
flapkan (i,1) · bierkan, kan met een flap- of klapdeksel, meest met een inhoud van 10 mutsjes* of 1,5 liter.
halfaam (i,1) · inhoudsmaat, 64 mingelen* of circa 76,8 liter.
inhoudsmaat (i,1) · een mingelen* is 1,2 liter, of 1⁄2 stoop*, of 2 pint*, of 8 mutsjes*. Een aam* is 128 mingelen of 153,6 liter, dat is 2 halfaam*, of 2⁄3 okshoofd*, of 1⁄4 toelast*.
kan (k) · basisinhoudsmaat voor vloeistof, 1,51 liter.
mingelen (i,1) · inhoudsmaat, circa 1,2 liter, onderverdeeld in 8 mutsjes* [ook: kruik, mengelen].
mutsje (i,1) · inhoudsmaat, 1⁄8 mingelen*, circa 150 centiliter. Volgens een Duits Compagniesdienaar was een mutsje ‘einem gemeinen Trinckglasz gleich’ [ook: muddeke].
okshoofd (i,1) · inhoudsmaat, 1,5 aam* of circa 230,4 liter.
pint (i,1) · inhoudsmaat, 1⁄2 mingelen* of 4 mutsjes*, circa 0,6 liter.
pimpeltje (i,1/i,2) · inhoudsmaat, klein drinkvat van glas of porselein, niet steeds even groot; het oorlam werd erin verstrekt. Voor medicijnen, limoensap en dergelijke gebruikte men pimpeltjes van 1⁄8 mutsje*.
pijp (i,1/iii) · lang, smal, buisvormig wijn- of olievat, met een inhoud wisselend van 400 tot 500 liter. Spaans pipa. De Engelsen hebben het al heel vroeg overgenomen als naam voor een biervat; een Engelse pipe had een inhoud van 572,5 liter. In het Middelnederlands komt het eveneens voor en noemde men Engels bier ook wel pipenbier.
stoop (i,1) · inhoudsmaat, 2 mingelen* of 1⁄4 schreef*, circa 2,4 liter.
toelast (i,1) · 1. groot wijnvat; 2. inhoudsmaat, 4 aam* of circa 614,4 liter.
Download VOC-glossarium in PDF
Etymologisch Woordenboek van het Nederlands
M. Philippa e.a. (2003-2009)
2003
mud zn. ‘inhoudsmaat’
Onl. i mudde vodercoren ‘één mud voedergraan’ [12e eeuw; ONW]; mnl. mudde, mud ‘inhoudsmaat voor graan’ in .i. mudde tarwen ‘1 mud tarwe’ [1249; VMNW], XVII mud kalcs ‘17 mud kalk’ [1378-79; MNW].
Vroege ontlening, in het kader van de graanhandel, aan vulgair Latijn *modiu, uit klassiek Latijn modius ‘inhoudsmaat voor droge waren, vooral graan’, een afleiding van modus ‘maat, maatstaf’, zie → mode.
Ook ontleend zijn: os. muddi; ohd. mutti (nhd. Mutt); oe. mydd; < pgm. *muddjo- (alleen West-Germaans).
Een mud is, evenals een Romeinse modius, een inhoudsmaat voor droge waren. Een modius was in de Romeinse tijd ca. 8,7 liter. Later kon de maat variëren, afhankelijk van de streek en de droge waren of vloeistof in kwestie; een mud is tegenwoordig 100 liter.
18 eeuwen meten en wegen in de Lage Landen
Nipper
Walburg Pers,
2004
1 steekan = 8 stoop = 19,4 liter (1805)
Meten en wegen van graan
W. Tijms
2009
p.28
het soortelijk gewicht van graan is zoals reeds opgemerkt nooit uniform geweest. Het gewicht van een hectoliter tarwe kon variëren van 80 tot 66 kg. Bij rogge varieerde dit van 76 tot 64 kg, bij boekweit van 70 tot 62 kg, bij gerst van 66 tot 56 kg en bij haver zelfs van 52 tot 35 kg.
Meten en wegen van graan in PDF
Jaarboek voor middeleeuwse geschiedenis 13 (2010)
Bier drinken met maten
dr. Leen Alberts
Uitgeverij Verloren,
2011
p.113
Bier drinken met maten
p.123
Graanmaten en -gewichten
p.125
De maten van de biervaten
Nederlands smalvat = 105 - 116 liter (grofvat minus 25%)
Travelton Wendische steden Lübeck, Rostock, Wismar = 121 liter
Amersfoorts biervat anno 1530 = 131 liter
Amersfoorts biervat > 1602 = 157 liter
Utrechts biervat 15e eeuw = veertig vanen = 136 liter
Utrechts grofvat < 1530 = 136 liter
Utrechts grofvat > 1530 = 148 liter
Utrechts grofvat > 1650 = 163 liter
Hamburg & Bremen export-vat = 129 liter
Hamburg & Bremen export-vat > 1487 = 141 liter
Hamburg & Lüneburg 16e eeuw = 170 liter
Brouwen aan de Eem,
Leen Alberts
Uitgever Verloren
2016