Amsterdams bier

Het brouwen van bier had zijn eigen karakter in Amsterdam, laten we eens kijken hoe het zit met het bier dat onder andere naar Oost-Indië werd gezonden in de VOC tijd. In Amsterdam was men vooral zakenman, in een contract tussen een handelaar en brouwer (1) uit begin 17e eeuw vinden we de bepaling: 'sullen alle vaetse, zuyre ende quade bieren, die niet ventbaer zijn, tot laste van de voorschrevene brouwer alleene werden vercost ofte hem weder thuys gesonden'. Was het bier niet in orde, dan kon de brouwer het spul op eigen kosten weer terug krijgen; slechte kwaliteit of zuur bier werd niet geaccepteerd.

Randvoorwaarden
Het bestuur van de VOC was niet onduidelijk over de randvoorwaarden (2) waaraan het bier moest voldoen: 'alle in het najaar gebrouwen en dat goet, én van deugd én van smaeck; die oock soodanig in Indiën moeten overgebraght worden en blyven, en waarvan de brouwers moeten werden gewaarschouwt, of dat men haar anders in het toekomende sal voorbygaan en andere dat aanbevelen'. Brouwers met slecht bier konden het wel vergeten en er waren genoeg anderen die graag een contract met de VOC sloten.


't Amsterdams bier is versch en goet overgecomen, 1636

Levensbelang
Bier aan boord van schepen was van levensbelang, van strategisch belang en van landsbelang. Bij de dramatische verwikkelingen rond het VOC-schip de Batavia in 1626 had onvoldoende drinkwater en scheepsbier een grote rol gespeeld (3). Geen zeeman, zowel toen als nu, zal daar geringschattend over denken. Zo werden dus hoge eisen gesteld aan het scheepsbier; het mocht niet duur zijn en het mocht ook niet te zwaar zijn, wél zuiver en goed van smaak en vooral goed houdbaar. Niet voor niets dat artsen scheepsbier gebruikten in allerlei recepten en drankjes en als drank voor zieken; 'met Scheepsbier in te nemen. Met bier! want zy, die hardlyvig en koortsig zyn, mogen zuiver gepompt bier drinken' (4).

Waterkwaliteit
Brouwers waren zich erg goed bewust van de rol die kwaliteit speelde en de brouwer van de Amsterdamse brouwerij het Witte Hart protesteert in 1650 tegen een collega 'wegens gebruik van onzuiver water, waardoor alle de brouwneringe sal vergaen' (5). Tijdens een verbouwing eind jaren zeventig van de vorige eeuw is men op de grote reinwaterkelders (6) van een dergelijke brouwerij gestuit. Die zijn toen helemaal uitgegraven en lieten toogend metselwerk, staand metselwerk en tal van prachtige details zien. Er werd met schepen goede kwaliteit water aangevoerd naar de brouwerij, waarvoor 's winters zo nodig een ijsbreker kon worden ingezet (7).


Winter Vreugde op den Amstel en 't gaan der Ysbreekers en der Waterschuiten 1746

Biersoorten
Brouwerij de Witte Haan (8) was de voornaamste producent van scheepsbier voor de VOC. Niet geheel duidelijk is welke bieren zij precies brouwden want het was in die tijd bepaald niet onmogelijk om bijvoorbeeld 'Luyks' bier te brouwen in 's-Hertogenbosch (9) of 'Engelsch' bier in Delft, 'Mom' in Dordrecht enzovoorts. Wat wél met enige zekerheid bij de Witte Haan gebrouwen werd was 'Haantjes' bier dat eeuwen heeft bestaan en uiteindelijk in de 19e eeuw náást Guinness en India Pale Ale bij de slijter in Batavia te koop was (10).

Schaalvoordeel
De Compagnie wilde met hun volumes natuurlijk scherp inkopen, 'produceren voor de bulk', 'goedkoop bier' en dergelijke termen zijn hier in het verleden wel voor gebruikt, een efficiënte productie met schaalvoordelen bij lagere marges is een andere benadering. Directeur-Generaal van het VOC dhr. Hurt kreeg in 1685 in ieder geval een paar vaten voor eigen gebruik (11). En we komen het tegen, aan boord, in Indonesië, in de handel en door de eeuwen heen (12).

Freek Ruis

(1)
Bronnen tot de geschiedenis van het bedrijfsleven en het gildewezen van Amsterdam 1510-1672
Eerste deel
Nijhoff,
1929

p.715
1611 Augustus 4.
sullen allen vaetse, zuyre ende quade bieren, die niet ven(t)baer zijn, tot laste van de voorschreven brouwer alleen werden vercost ofte hem weder thuys gesonden.





(2)
Beschrijvinge van de Oostindische Compagnie
Pieter van Dam
eerste boek, deel 1
uitgegeven door Dr. F.W. Stapel
Nijhoff, 1927
1976
eerste uitgave 1701

p.644 - p.645
'alle in het najaar gebrouwen en dat goet, én van deugd én van smaeck; die oock soodanig in Indiën moeten overgebraght worden en blyven, en waarvan de brouwers moeten werden gewaarschouwt, of dat men haar anders in het toekomende sal voorbygaan en andere dat aanbevelen'





(3)
Ongeluckige voyagie, van 't schip Batavia, nae Oost-Indien.
(Google eBoek)
Francisco Pelsaert, Gysbert Bastiaensz
voor Ioost Hartgers,
1648

daer hebben zy naer water gesocht, op een Eylandt of twee daer ontrent: ende geen vindende, heeft de Commandeur met sijnen Raedt besloten, met een Boot te gaen naer Batavien







(4)
Konst-broederlyke lessen, of noodige aanmerkingen, wegens de koortszen op schepen van oorlog, tot nut der heelmeesteren
(Google eBoek)
Abraham Titsingh
Gerrit De Groot
1742

p.269
om alle vier uren in te nemen, daar en tussen gebruikende dun afgetapt, en warm gemaakt Scheepsbier
p.287 - 288
..met Scheepsbier in te nemen. Met bier! want zy, die hardlyvig en koortsig zyn, mogen zuiver gepompt bier drinken

(5)
Bronnen tot de geschiedenis van het bedrijfsleven en het gildewezen van Amsterdam 1510-1672
Eerste deel
Nijhoff,
1929

p.562
onzuiver water, waardoor alle de brouwneringe sal vergaen





(6)
De waarheid
03-03-1972
Jaargang, nummer: 32, 79
Uitgever: s.n.
Amsterdam
1972

Een reinwaterkelder





(7)
Bronnen tot de geschiedenis van het bedrijfsleven en het gildewezen van Amsterdam 1510-1672
Eerste deel
Nijhoff,
1929

p.761
Contract betreffende voor het vervaardigen van een ijsbreker.
1667 april 20.

een ijsbreker, bequaam om het ijs soodanigh uyt de vaart te doen ruymen, dat de waterschuyten des winters soo spoedich ende onverhindert daerdoor sullen kunnen varen en hun gewoonlijcke heen ende wederreyse doen...
tot dienst van de brouwers hier ter stede Amsterdam

(8)
Brouwerij de Witte Haan in het Rijksmuseum

Bartholomeus van der Helst 1639 (detail) Collectie Rijksmuseum
Rechts naast de Nachtwacht in het Rijksmuseum; bierbrouwerij de Witte Haan

Bartholomeus van der Helst 1639 (detail) Collectie Rijksmuseum
vanuit de compositie wordt op de Witte Haan gewezen...

(8)
Nederlansch gedenkboek
of, Europische mercurius
(Google eBoek)
A. van Damme,
1747

p.158
250 Tonnen belegen Bosch - Luiks - Bier,... die daar van alle de Brouweryen dier Stadt te bekomen is

(9)
Bataviaasch handelsblad
16-10-1875
Jaargang, nummer: 18, 244
Uitgever: W. Bruining
Batavia
1875

GUINNESS' STOUT.
ALLSOPP'S PALE ALE.
HAANTJES BIER van Rendorp.
CHAMPAGNE merk Moët & Chandon.

(10)
Beschrijvinge van de Oostindische Compagnie
Pieter van Dam
eerste boek, deel 1
uitgegeven door Dr. F.W. Stapel
Nijhoff, 1927
1976
eerste uitgave 1701

p.274
2 vaten Haentges bier dat jaar verstekt tot consumptie van den Directeur-Generaal Hurt a ƒ 50:-





(11)
Nieuwe Rotterdamsche courant
20-05-1851
Nummer: 134
Uitgever: H. Nijgh
Rotterdam
1851

Haantjes-Bier op flesschen tot onze notering grif te plaatsen,
en bij voorkeur boven alle andere biersoorten gewild.





Bronnen tot de geschiedenis van het bedrijfsleven en het gildewezen van Amsterdam 1510-1672
Eerste deel
Nijhoff,
1929

p.358 - 359
De eed van de brouwers van Amsterdam, 1620





De Koopman, of Bydragen ten opbouw van Neerlands koophandel en zeevaard
Volume 1
G. Bom
1768

p.247
hier te Amsteldam reeds in de 13e eeu, Brouwerijen geweest zyn...

* Deeze zyn naamlyk: het Anker, de Eenhoorn, de Hooiberg, de Haan, 't Lam, de Roskam, 't Rood-Hart, en Withart, de Dubbelde Sleutel, de Star, de gekroonde Valk, de Waereld, en de Zwaan.





Den Hollandschen weeklykschen nieuwsvertelder
Drukker/Uitgever: Egmont, Jacobus van (I, erven wed.)
Amsterdam,
1781

goed oud en Amsterdamsch Brouwsel





een Kannetje met frisch Amsterdamsch Bier

Java-bode
13-10-1858
Uitgever: Bruining
Batavia
1858

Buiten de gewone en bekende BIERSOORTEN op fust
Haantjes Pale Ale
India Ale
... in flesschen.





Middelburgsche courant
26-02-1863
Wed. J. Abrahams & Zoon
Middelburg
1863

Uit de gerenomeerde Bierbrouwerij de HAAN, te Amsterdam.

 

1864

De mensen achter de oude brouwerij De Haan, de wat minder oude Gekroonde Valk en het nieuwe Heineken maken gezamenlijk bezwaar tegen accijnverhoging.





1869

De Hooiberg - Heineken





Uit de geschiedenis van het edel Gerstenat.
Twee eeuwen brouwerij.
Brouwers als watervoorzieners.
Bloei en concurrentie in de 19e eeuw.
Algemeen Handelsblad
16-07-1933
Uitgever: P. den Hengst en Zoon
Amsterdam
1933

Van deze brouwerijen is nog slechts over 'De Gekroonde Valk"; de rest is verdwenen





Bier in de VOC tijd

Bronvermeldingen over scheepsbier